Xứng tầm di sản - Kỳ 2: Chắp cánh di sản bay xa

Các em học sinh trên địa bàn xã Bắc Sơn biểu diễn các làn điệu then, đàn tính

Trong quá trình phát triển, then đã trải qua nhiều bước thăng trầm. Song những giá trị của then vẫn tồn tại trong đời sống văn hóa tinh thần của người Tày, Nùng Lạng Sơn như một minh chứng cho sức sống trường tồn của tinh thần, bản sắc dân tộc. Chính vì vậy, vấn đề bảo tồn, gìn giữ và phát huy then luôn được chính quyền, Nhân dân các thế hệ người dân tộc Tày, Nùng Lạng Sơn quan tâm, chú trọng.

Việc bảo tồn, phát huy giá trị thực hành then đã được các cấp, ngành tỉnh quan tâm chú trọng từ rất sớm. Đơn cử, năm 2015, UBND tỉnh đã giao Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTT&DL) chủ trì, phối hợp với các cơ quan, đơn vị liên quan kiểm kê, rà soát tổng thể thực trạng then Tày, Nùng trên địa bàn tỉnh; lập hồ sơ khoa học “Nghi lễ Then của người Tày, Nùng tỉnh Lạng Sơn” trình Bộ VHTT&DL đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Tháng 10/2015, Bộ VHTT&DL ban hành Quyết định số 3465 về việc công bố danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia cho 17 di sản, trong đó có nghi lễ then của người Tày, Nùng tỉnh Lạng Sơn.

Giai đoạn 2016 – 2019, tỉnh đã phối hợp với Viện âm nhạc Quốc gia Việt Nam (thuộc Học Viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam - Bộ VHTT&DL) và 11 tỉnh, thành có di sản then tiến hành kiểm kê, tư liệu hóa và xây dựng bộ Hồ sơ đề cử quốc gia “Then Tày, Nùng, Thái” trình UNESCO, đề nghị công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Tháng 12/2019, tổ chức UNESCO đã chính thức ghi danh Di sản “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Sự kiện này một lần nữa khẳng định thế giới đánh giá cao kho tàng văn hóa phong phú của cộng đồng dân tộc Việt Nam. Tỉnh Lạng Sơn là một trong những tỉnh nắm giữ di sản văn hóa thực hành then tiêu biểu.

Thành viên các câu lạc bộ dân ca trên địa bàn tỉnh biểu diễn tiết mục múa chầu tại Ngày hội văn hóa, thể thao và du lịch các dân tộc vùng Đông Bắc lần thứ XI, năm 2024

Ông Nguyễn Đặng Ân, Giám đốc Sở VHTT&DL cho biết: Hằng năm, đặc biệt sau khi thực hành then được UNESCO vinh danh, chúng tôi đã xây dựng kế hoạch bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại này, đảm bảo đồng bộ theo các quy định của Công ước UNESCO. Theo đó, chúng tôi đã đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá giá trị di sản tới cộng đồng. Đồng thời, tổ chức các hoạt động vinh danh khen thưởng các nghệ nhân, thành lập các câu lạc bộ (CLB), mở lớp truyền dạy hát dân ca, trong đó có hát then…

Bên cạnh đó, ngành VHTT&DL phối hợp cùng Hội Bảo tồn dân ca tỉnh vận động, khuyến khích các cơ sở có đông đồng bào dân tộc Tày, Nùng sinh sống, thành lập các CLB hát then đàn tính gắn với truyền dạy cho thế hệ trẻ. Từ năm 2019 đến nay, trên địa bàn tỉnh đã thành lập được gần 20 CLB dân ca, nâng tổng số CLB dân ca trên địa bàn tỉnh lên gần 70 CLB với hơn 1.600 hội viên. Trong đó, 90% CLB bảo tồn và phát huy các làn điệu hát then đàn tính.

Cũng từ năm 2019 đến nay, ngành VHTT&DL thường xuyên tạo ra không gian văn hóa giúp cho các loại hình dân ca được bảo lưu và phát huy, trong đó có hát then thông qua các sự kiện lớn, nhỏ trong và ngoài tỉnh. Mặt khác, ngành VHTT&DL tích cực thành lập các CLB và đưa các tiết mục hát then, đàn tính vào biểu diễn tại các điểm du lịch, làng du lịch cộng đồng như: phố đi bộ Kỳ Lừa (phường Kỳ Lừa); làng du lịch cộng đồng xã Hữu Liên, xã Mông Ân, Bắc Quỳnh (xã Bắc Sơn)...

Các không gian sinh hoạt cộng đồng ngày càng được mở rộng gắn với mạng lưới CLB từ tỉnh đến cơ sở, tạo môi trường cho then được nuôi dưỡng qua các sự kiện văn hóa, du lịch. Đặc biệt, việc lan tỏa then rộng khắp đã tạo ra luồng sinh khí mới, giúp trên 70% tiết mục nghệ thuật phục vụ nhiệm vụ chính trị hiện nay khai thác hiệu quả giá trị di sản then, góp phần bảo tồn vững chắc vốn cổ dân tộc.

Việc rà soát, đề nghị phong tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân, Nghệ nhân ưu tú đối với các nghệ nhân thực hành tín ngưỡng then cũng là một trong những giải pháp được tỉnh đặc biệt quan tâm. Theo số liệu từ Sở VHTT&DL, toàn tỉnh hiện có 4 Nghệ nhân nhân dân, 21 Nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản then. Họ là những người nắm giữ và thực hành ở trình độ cao về di sản then, được coi như những “báu vật nhân văn sống” góp phần lưu truyền mạch nguồn di sản then chảy mãi.

Để giá trị này thấm sâu vào thế hệ kế cận, Sở VHTT&DL đã phối hợp với Sở Giáo dục và Đào tạo, Hội Bảo tồn dân ca tỉnh xây dựng, hoàn thiện tài liệu giáo dục địa phương, mở lớp truyền dạy hát dân ca, trong đó có hát then đàn tính, múa chầu vào dạy trong trường học và cộng đồng. Tính riêng từ năm 2019 đến nay, trung bình mỗi năm, Sở VHTT&DL phối hợp tổ chức từ 12 đến 18 lớp truyền dạy và hỗ trợ đạo cụ, kinh phí cho các lớp truyền dạy.

Thầy giáo Nguyễn Văn Liền, Trường Tiểu học 1 xã Vũ Lăng cho biết: Từ năm 2020, tôi cùng một số thành viên yêu then trên địa bàn đã thành lập CLB Hát then đàn tính Bản Chăng. Hiện nay, trong số 70 thành viên của CLB, có hơn 40 thành viên là các em học sinh trong độ tuổi từ 7 đến 16 tuổi. Trong 5 năm qua, CLB thường xuyên biểu diễn tại các sự kiện giao lưu văn nghệ của địa phương, nhiều lần các thành viên nhí của CLB được lên sóng truyền hình trung ương và của tỉnh đã trở thành kỷ niệm đáng nhớ, góp phần bồi đắp niềm tự hào văn hóa dân tộc cho các em học sinh.

Những giải pháp tích cực trên đã từng bước bảo tồn, phát huy giá trị di sản then lan tỏa trong cộng đồng. Qua đó, góp phần gìn giữ mạch nguồn văn hóa độc đáo của Xứ Lạng cho thế hệ mai sau.

Khẳng định vị thế di sản

Việc thực hành then của Việt Nam được UNESCO ghi danh đã tạo nên dấu mốc quan trọng đối với di sản văn hóa các dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Sự kiện đánh dấu sức ảnh hưởng của then không chỉ ở trên lãnh thổ Việt Nam mà còn lan rộng ra quốc tế. Từ sau khi được quốc tế vinh danh, bám sát Chương trình hành động quốc gia về bảo vệ di sản “Thực hành then”, ngành VHTT&DL tỉnh đã chủ động triển khai đồng bộ nhiều giải pháp thiết thực. Trước hết, công tác nghiên cứu và tư liệu hóa được đẩy mạnh, minh chứng qua việc xuất bản 3 đầu sách chuyên khảo và 1 phim ca nhạc "Đường lên trời" (năm 2023) nhằm phổ biến tri thức then ra quốc tế. Song song với đó, ngành đã tạo mọi điều kiện để các nghệ nhân thực hành và biểu diễn nghi lễ thực hành then tại quốc tế.

Tiêu biểu, năm 2017, đoàn nghệ nhân, nghệ sĩ hoạt động trong lĩnh vực then của tỉnh Lạng Sơn và một số tỉnh khác của Việt Nam do Nghệ sĩ nhân dân Triệu Thủy Tiên làm trưởng đoàn đã được Viện Văn hóa thế giới Paris (Cộng hòa Pháp) mời tham gia, trình diễn các tiết mục then cổ tại chương trình “Le then des Tày et Nùng” trong Lễ hội âm nhạc thế giới. Đến năm 2024, một số các nghệ nhân của tỉnh Lạng Sơn và Quảng Ninh do Nghệ sĩ nhân dân Triệu Thủy Tiên làm trường đoàn được Hiệp hội tinh hoa Việt Nam (L’Association Parfums du Vietnam) tại Pháp mời sang trình diễn di sản then tại thành phố Nice và thành phố Paris, Cộng hòa Pháp.

Nghệ sĩ nhân dân Triệu Thủy Tiên, người hai lần làm trưởng đoàn nghệ nhân, nghệ sĩ trình diễn di sản then tại Pháp chia sẻ: Lần nào được trình diễn then trước đông đảo công chúng tôi cũng thấy xúc động, tự hào. Đặc biệt, khi biểu diễn trên đất nước Pháp, cảm xúc ấy lại càng nhân lên gấp bội. Dẫu không am hiểu ngôn ngữ hay giai điệu, song chính vẻ đẹp mộc mạc của then cùng tiếng đàn tính réo rắt, mượt mà đã chạm tới cảm xúc khiến những người bạn quốc tế hòa nhịp theo từng âm thanh ngân vang. Khoảnh khắc ấy, tôi cảm nhận rõ ràng rằng vốn quý văn hóa của cha ông đã được bạn bè quốc tế đón nhận một cách nồng nhiệt. Di sản then không chỉ là những giai điệu, mà còn là niềm tin và nghệ thuật kết nối cộng đồng. Tôi hy vọng thế hệ sau sẽ tiếp nối và nâng niu di sản quý báu này.

Bên cạnh bảo tồn cốt lõi, ngành VHTT&DL tỉnh đã đẩy mạnh tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức xã hội về giá trị di sản. Đặc biệt, vị thế quốc tế của di sản "Thực hành then" ngày càng được khẳng định thông qua việc ngành VHTT&DL tỉnh phối hợp tổ chức và tham gia 12 cuộc trưng bày, triển lãm quy mô lớn. Trong đó, nổi bật là các sự kiện tôn vinh di sản được UNESCO ghi danh tại Quảng Nam (2022), Ninh Bình (2023) và 10 cuộc triển lãm trọng điểm trong tỉnh, góp phần đưa hình ảnh then lan tỏa mạnh mẽ từ địa phương ra thế giới.

Chia sẻ về phương hướng bảo tồn di sản then, ông Nguyễn Đặng Ân, Giám đốc Sở VHTT&DL cho biết thêm: Thời gian tới, sở sẽ tiếp tục khuyến khích các địa phương thành lập các CLB hát then đàn tính, truyền dạy cho thế hệ trẻ. Đồng thời đẩy mạnh hơn nữa việc phát huy vai trò của các nghệ nhân trong lưu giữ, ghi chép những câu hát then; nâng cao hiệu quả hoạt động của hệ thống các CLB hát then đàn tính nhằm truyền dạy lại cho thế hệ trẻ Tày, Nùng về nghệ thuật âm nhạc, đàn hát, múa, diễn xướng then. Cùng đó, tăng cường các hoạt động tuyên truyền, quảng bá hát then, đàn tính; tiếp tục quan tâm hỗ trợ đối với Nghệ nhân Ưu tú, Nghệ nhân Nhân dân đã được công nhận. Qua đó, từng bước bảo tồn và phát huy giá trị di sản hát then truyền thống, nâng cao đời sống văn hóa tinh thần của người dân và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Với những giải pháp cụ thể, bài bản và phù hợp với thực tiễn, Lạng Sơn đang từng bước đưa then lan tỏa sâu rộng trong đời sống đương đại, khơi dậy ý thức bảo tồn phát huy của các tầng lớp Nhân dân, nhất là thế hệ trẻ. Qua đó, then không chỉ được gìn giữ như một giá trị văn hóa truyền thống quý báu, mà còn tiếp tục sống động, bền bỉ, góp phần làm giàu bản sắc văn hóa các dân tộc và thúc đẩy phát triển bền vững của địa phương, bởi lẽ "văn hóa còn thì dân tộc còn".

(Hết)

TUYẾT MAI - HOÀNG HIẾU