5 năm đầu đời - giai đoạn 'vàng' quyết định sức khỏe tương lai của trẻ
5 năm đầu đời là 'thời điểm vàng' để xây nền sức khỏe và trí tuệ cho trẻ. Bỏ lỡ giai đoạn này, mọi nỗ lực sau đó gần như chỉ là sự bù đắp không trọn vẹn.
Trong hành trình nuôi con khôn lớn, dinh dưỡng chính là "chiếc chìa khóa vàng" mở ra cánh cửa đầu tiên của sức khỏe, trí tuệ và tương lai. Một bữa ăn nhỏ, một giọt sữa hay một thìa bột tưởng chừng giản đơn, nhưng lại là kết quả của hàng trăm quyết định thầm lặng từ cha mẹ - cho con ăn gì, cho con ăn khi nào, cho con ăn bao nhiêu là đủ.
Ở giai đoạn đầu đời, khi cơ thể non nớt của trẻ như "tờ giấy trắng", mỗi dưỡng chất được hấp thụ đúng cách đều góp phần định hình sức đề kháng, chiều cao, trí não và cả tính cách.
Tuy nhiên, giữa muôn vàn lời khuyên khác nhau, không ít phụ huynh vẫn bối rối trước câu hỏi: "Làm thế nào để nuôi con khỏe mạnh, phát triển toàn diện ngay từ những năm đầu đời?".
PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng – Giám đốc Trung tâm Tư vấn, phục hồi dinh dưỡng và kiểm soát béo phì, Viện Dinh dưỡng Quốc gia.
Để giúp các bậc cha mẹ có góc nhìn khoa học và thực tế hơn về vấn đề này, chúng tôi đã có buổi trò chuyện cùng PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng – Giám đốc Trung tâm Tư vấn, phục hồi dinh dưỡng và kiểm soát béo phì, Viện Dinh dưỡng Quốc gia.
Thưa ông, nhiều người ví 5 năm đầu đời của trẻ như một "bản nhạc nền" cho cả cuộc đời sau này. Vì sao giai đoạn này lại được xem là thời điểm vàng để đầu tư về dinh dưỡng, và nếu bỏ lỡ, hậu quả có thể là gì?
- PGS.TS.BS. Nguyễn Trọng Hưng: 5 năm đầu đời là quãng thời gian cơ thể trẻ phát triển nhanh và mạnh nhất. Trong khoảng thời gian này, não bộ của trẻ tăng trưởng vượt bậc, hệ miễn dịch, xương, cơ, các cơ quan chuyển hóa và hệ thần kinh đều hoàn thiện dần. Nếu thiếu dinh dưỡng trong giai đoạn này, trẻ có thể bị suy dinh dưỡng, thấp còi, chậm phát triển trí tuệ, và nguy cơ cao mắc các bệnh mạn tính khi trưởng thành như tim mạch, đái tháo đường, rối loạn chuyển hóa.
Thực tế, "1.000 ngày vàng" đầu tiên, tính từ khi thụ thai đến khi trẻ 2 tuổi, chính là khoảng thời gian quyết định nền tảng thể chất và trí não của con. Nếu cha mẹ bỏ qua giai đoạn này hoặc nuôi dưỡng sai cách, việc "bù đắp" sau này gần như không thể đạt hiệu quả trọn vẹn.
Ở Việt Nam hiện nay, các bậc cha mẹ đang phải đối mặt với những vấn đề gì trong việc nuôi dưỡng trẻ nhỏ, đặc biệt là trẻ dưới 5 tuổi?
- PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng: Việt Nam đang đối mặt với một thực tế gọi là "gánh nặng kép" về dinh dưỡng. Ở vùng nông thôn, miền núi, nhiều trẻ nhỏ vẫn bị suy dinh dưỡng nhẹ cân, suy dinh dưỡng thấp còi, thiếu hụt các vi chất dinh dưỡng như sắt, kẽm, vitamin A, vitamin D... Trong khi đó, ở các đô thị lớn, lại có xu hướng ngược lại, trẻ thừa cân, béo phì, ít vận động, tiêu thụ nhiều đồ ngọt, đồ chiên rán và nước ngọt đóng chai, ngủ muộn...
Sự mất cân bằng này đến từ lối sống hiện đại và việc tiếp cận thông tin không chính xác. Nhiều cha mẹ vẫn nghĩ "con tròn trịa là khỏe mạnh", nhưng thực chất béo phì thời thơ ấu lại là khởi nguồn cho nhiều bệnh lý chuyển hóa sau này. Dinh dưỡng đúng không phải là cho con ăn thật nhiều, mà là cung cấp đúng nhu cầu, đúng thời điểm, và đủ đa dạng thực phẩm.
5 năm đầu đời là “thời điểm vàng” cho sự phát triển của trẻ. Một chế độ dinh dưỡng đúng sẽ giúp con thông minh, khỏe mạnh và tràn đầy năng lượng.
Nhiều phụ huynh băn khoăn không biết khi nào là thời điểm thích hợp để cho trẻ ăn dặm và bắt đầu thế nào cho đúng cách. Ông có thể chia sẻ cụ thể hơn về giai đoạn chuyển giao quan trọng này?
- PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng: Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến cáo nên bắt đầu cho trẻ ăn dặm khi tròn 6 tháng tuổi. Lúc này, sữa mẹ vẫn là nguồn dinh dưỡng chính, nhưng cơ thể trẻ đã bắt đầu cần thêm năng lượng và dưỡng chất từ thức ăn đặc.
Nguyên tắc ăn dặm là "từ ít đến nhiều, từ loãng đến đặc, từ đơn giản đến phức tạp". Cha mẹ nên bắt đầu bằng các loại bột mịn, cháo loãng nấu từ gạo, sau đó thêm rau củ nghiền, rồi dần dần bổ sung thịt, cá, trứng, dầu ăn.
Cha mẹ nên bắt đầu bằng các loại bột mịn, cháo loãng nấu từ gạo, sau đó thêm rau củ nghiền, rồi dần dần bổ sung thịt, cá, trứng, dầu ăn.
Một sai lầm thường gặp là cha mẹ cho con ăn dặm quá sớm hoặc quá muộn. Ăn dặm sớm khiến hệ tiêu hóa chưa sẵn sàng, dễ gây rối loạn tiêu hóa, trong khi ăn dặm muộn làm trẻ chậm phát triển kỹ năng nhai, dễ biếng ăn và thiếu dinh dưỡng.
Điều quan trọng là cha mẹ phải quan sát phản ứng của trẻ. Nếu trẻ có biểu hiện như nôn trớ, đầy bụng, tiêu chảy, táo bón thì nên tạm dừng món mới và điều chỉnh lại khẩu phần.
Một vấn đề khiến nhiều cha mẹ lo lắng là làm sao để con ăn đủ mà không bị rối loạn tiêu hóa, nhất là trong giai đoạn hệ tiêu hóa còn non nớt. Ông có thể chia sẻ bí quyết giúp trẻ hấp thu tốt và tránh bị rối loạn?
- PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng: Trẻ nhỏ có hệ tiêu hóa rất nhạy cảm, vì vậy việc cân đối khẩu phần là điều cực kỳ quan trọng. Khi mới tập ăn dặm, trẻ chỉ nên ăn một bữa nhỏ mỗi ngày, sau đó tăng dần lên 2-3 bữa tùy theo khả năng hấp thu.
Cha mẹ cần chú ý tới sự cân bằng giữa 4 nhóm chất: tinh bột, đạm, chất béo, vitamin và khoáng chất. Đặc biệt, chất béo tốt đóng vai trò hỗ trợ hấp thu các vitamin tan trong dầu như A, D, E, K – nên đừng bỏ qua dầu ăn dành cho trẻ.
Nếu trẻ gặp vấn đề về tiêu hóa, hãy xem lại cách nấu: thực phẩm có được nghiền mịn không, có bị quá đặc không, hoặc có thay đổi món quá đột ngột không...
Quan trọng hơn cả, cha mẹ cần kiên nhẫn. Không nên ép trẻ ăn quá nhiều, vì điều đó dễ tạo ra áp lực và làm mất hứng thú với ăn uống. Hãy để việc ăn trở thành niềm vui, không phải cuộc chiến.
Hiện nay có rất nhiều loại sữa công thức, sữa hạt, vitamin, thực phẩm chức năng được quảng cáo là giúp trẻ cao lớn, thông minh. Theo ông, đâu là ranh giới giữa bổ sung hợp lý và lạm dụng?
- PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng: Nguyên tắc đầu tiên cần khẳng định: sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng tốt nhất cho trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Sữa công thức chỉ nên dùng khi mẹ không đủ sữa hoặc có chống chỉ định y khoa.
Việc bổ sung vitamin và khoáng chất cần dựa trên nhu cầu thật sự của trẻ. Nếu không có chỉ định của bác sĩ, cha mẹ không nên tự ý mua và sử dụng vì có thể gây thừa vi chất, ảnh hưởng đến gan, thận và khả năng hấp thu tự nhiên.
Với sữa hạt, cha mẹ cần hiểu rõ: sữa hạt không thể thay thế hoàn toàn sữa động vật, vì hàm lượng đạm và canxi… thường thấp hơn. Sữa hạt chỉ phù hợp với trẻ có dị ứng sữa bò hay có các vấn đề sức khỏe và được khuyến cáo bởi chuyên gia dinh dưỡng, và nên chọn loại đã được bổ sung canxi, vitamin D...
Có những trẻ ăn rất ít, chậm tăng cân, nhưng cũng có trẻ lại phát triển quá mức và sớm bị béo phì. Theo ông, đâu là nguyên nhân của hai tình trạng tưởng trái ngược mà thực ra lại cùng bắt nguồn từ vấn đề dinh dưỡng?
- PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng: Trẻ biếng ăn có thể do nhiều nguyên nhân: do bệnh lý, thiếu vi chất dinh dưỡng, rối loạn tiêu hóa, áp lực ăn uống từ cha mẹ, hoặc do trẻ đang trải qua giai đoạn sinh lý đặc biệt như mọc rang... Điều cần nhất là cha mẹ phải bình tĩnh, không ép, không la mắng, không so sánh. Hãy để trẻ có thời gian điều chỉnh khẩu vị và duy trì thói quen ăn uống tích cực.
Còn trẻ thừa cân, béo phì lại là hệ quả của việc ăn quá nhiều năng lượng, sử dụng đồ ăn nhanh, nước ngọt, ít vận động. Trẻ béo phì có nguy cơ cao mắc bệnh tim mạch, gan nhiễm mỡ và đái tháo đường tuýp 2… khi trưởng thành.
Do đó, cha mẹ cần kiểm soát khẩu phần, cho trẻ vận động thường xuyên và duy trì kiểm tra sức khỏe định kỳ. Cả hai nhóm trẻ biếng ăn hay béo phì đều cần sự đồng hành đúng cách từ gia đình, chứ không phải những biện pháp tạm thời.
Cha mẹ cần chú ý cân đối bổ sung các loại thực phẩm đầy đủ dưỡng chất cho trẻ.
Nhiều cha mẹ tìm kiếm "siêu thực phẩm" cho con. Vậy theo bác sĩ, đâu là nhóm thực phẩm được xem là "vàng" giúp trẻ tăng sức đề kháng và phát triển toàn diện?
- PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng: Thực ra không có thực phẩm nào hoàn hảo tuyệt đối. Ngay cả sữa mẹ dù là nguồn dinh dưỡng tốt nhất cho trẻ sơ sinh cũng không phải là thực phẩm duy nhất đủ tất cả dưỡng chất.
Cha mẹ cần đa dạng thực phẩm, ưu tiên những thực phẩm tươi, phù hợp lứa tuổi và chế biến đúng cách. Ngoài ra, trẻ cần được bổ sung vitamin D, vitamin K, Omega-3, kẽm và các khoáng chất theo khuyến nghị.
Quan trọng nhất là cân bằng và phong phú, không "thần thánh hóa" bất kỳ loại thực phẩm nào. Ăn quá nhiều một món dù tốt cũng có thể gây mất cân đối dinh dưỡng.
Cuối cùng, nếu chỉ được gửi gắm ba lời khuyên ngắn gọn cho cha mẹ trong việc nuôi con những năm đầu đời, bác sĩ sẽ nói điều gì?
- PGS.TS.BS Nguyễn Trọng Hưng: Thứ nhất, hãy trang bị kiến thức dinh dưỡng đúng và khoa học, không nghe theo lời mách bảo hoặc quảng cáo. Thứ hai, duy trì nuôi con bằng sữa mẹ nếu có thể, ăn dặm đúng thời điểm, đa dạng thực phẩm và giữ bữa ăn nhẹ nhàng, vui vẻ. Cuối cùng, cha mẹ cần kiên trì nuôi dạy và đi khám định kỳ. Việc nuôi con khỏe mạnh là hành trình dài, không thể ngày một ngày hai, nhưng chỉ cần đúng hướng, con sẽ tự khắc lớn lên khỏe mạnh và hạnh phúc.
