70 năm Kiến trúc Việt Nam - nhìn lại và suy nghĩ

Lễ đài nơi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập vào ngày 2-9-1945, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa Ảnh: TƯ LIỆU

Với lịch sử hơn 4.000 năm của dân tộc, thì 70 năm qua là khoảng thời gian rất ngắn, thế nhưng lại chứa đựng những sự kiện vĩ đại, quyết định đến vận mệnh của một dân tộc, tương lai cho một đất nước không chỉ ở thì hiện tại mà còn cả tương lai. Và trong chặng đường lịch sử vẻ vang ấy, kiến trúc đã hiện diện với tư cách là nhân chứng, là dấu ấn về sự phát triển của mỗi giai đoạn, mỗi thời kỳ xây dựng của dân tộc sau Cách mạng Tháng Tám.

Lịch sử nền kiến trúc cách mạng khởi đầu chính là công trình Lễ đài Độc Lập do KTS Ngô Huy Quỳnh thiết kế và chỉ huy lắp dựng chỉ trong một ngày đêm (01/9), tại Quảng trường Ba Đình. Và sáng ngày hôm sau, 02/9/1945, trên Lễ đài giản dị bằng gỗ này, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ lâm thời đã ra mắt quốc dân đồng bào và Người long trọng đọc bản Tuyên ngôn Độc lập bất hủ, khai sinh nước Việt Nam, nhà nước dân chủ cộng hòa đầu tiên ở Đông Nam Á trước toàn thế giới.

Trong cuộc kháng chiến 9 năm chống thực dân Pháp xâm lược, giới KTS Việt Nam khi ấy còn rất non trẻ, với hơn 20 KTS tốt nghiệp Trường Mỹ thuật Đông Dương theo lời kêu gọi của Bác Hồ và Chính phủ đã từ bỏ đô thành phồn hoa lên chiến khu Việt Bắc tham gia kháng chiến. Tháng 4/1948, dưới sự chỉ đạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đoàn KTS Việt Nam (nay là Hội KTS Việt Nam) được thành lập tại vùng Thản Sơn, dưới chân núi Tam Đảo (nay thuộc tỉnh Vĩnh Phúc). Bác Hồ đã gửi thư chúc mừng và căn dặn: “Trong 4 điều quan trọng cho dân sinh: ở và đi là hai vấn đề cũng cần thiết như ăn và mặc. Vì vậy, việc kiến trúc là một việc rất quan hệ. Chúng ta phải tùy hoàn cảnh mà xây dựng ngay trong khi kháng chiến và sau khi kháng chiến thành công. Tôi mong Hội nghị sẽ đi tới những kế hoạch thiết thực với tình thế hiện tại, và những chương trình kiến thiết hợp với tương lai, kế hoạch và chương trình đúng tinh thần đời sống mới. Tôi lại mong Hội nghị chú trọng đặc biệt tới vấn đề nhà ở tại thôn quê, tìm ra những kiểu nhà giản dị và cao ráo, sáng sủa và rẻ tiền”.

Lán Bác Hồ tại Khuôn Tát trên đồi Nà Đình, Định Hóa, Thái Nguyên

Tuân theo lời dạy của Bác, các KTS thế hệ đầu tiên của Hội KTS Việt Nam như Nguyễn Cao Luyện, Hoàng Như Tiếp, Trần Hữu Tiềm, Nguyễn Văn Ninh, Nguyễn Ngọc Chân, Ngô Huy Quỳnh, Tạ Mỹ Duật… đã tích cực đem tài năng sáng tạo của mình vượt qua mọi khó khăn thiếu thốn của cuộc chiến, để phục vụ cách mạng, phục vụ nhân dân. Những công trình kiến trúc được xây dựng bằng gỗ, tre, nứa lá tại chiến khu Việt Bắc đã ghi dấu những thành tựu đầu tiên của ngành kiến trúc cách mạng non trẻ. Đó là các trụ sở ủy ban hành chính, nhà thông tin, nhà ở, hội trường, các công trình phục vụ Đại hội lần thứ II của Đảng…

Cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp kết thúc. Năm 1954, Hà Nội được giải phóng. Hòa bình lập lại trên nửa nước. Miền Bắc bước vào thời kỳ khôi phục sau chiến tranh và bắt tay vào công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội. Bắt đầu từ đây, cả miền Bắc như một đại công trường hối hả, sôi động và tấp nập. Vượt lên sự tàn phá do chiến tranh gây ra, là sự ra đời các khu nhà ở tập thể cao tầng (chung cư) như khu nhà ở Nguyễn Công Trứ, Kim Liên, Trung Tự, Thành Công, Giảng Võ, Quỳnh Mai, Thanh Xuân… các công trình kiến trúc đặc biệt như Lễ đài Ba Đình, Hội trường Ba Đình, Đài Tưởng niệm Liệt sĩ… Trụ sở cơ quan của Đảng, Chính phủ như Bộ Xây dựng, Tổng cục Thống kê, Tổng cục Lâm nghiệp, Bộ Công nghiệp, Trường Đảng cao cấp Nguyễn Ái Quốc… các khu công nghiệp như Cao - Xà - Lá, Khu gang thép Thái Nguyên, Liên hợp dệt Nam Định, Vĩnh Phú, Than Quảng Ninh… các nhà máy điện, nhà máy cơ khí như: nhà máy Trần Hưng Đạo, dệt 8/3, dệt kim Đông Xuân, Nhựa Tiền Phong… các bệnh viện, trường đại học như Bách khoa, Thủy lợi, Nông nghiệp, Tổng hợp, Ngoại ngữ, Giao thông, Bưu điện… và hàng ngàn trường phổ thông, mẫu giáo, mầm non cùng hàng vạn công trình kiến trúc, thủy lợi phục vụ xây dựng phát triển nông thôn. Nhiều đồ án quy hoạch đô thị được lập. Năm 1959, Đồ án quy hoạch xây dựng Thủ đô Hà Nội đã vinh dự được báo cáo trực tiếp với Bác Hồ. Và bức ảnh chụp Bác đang xem xét đồ án này đã trở thành tư liệu lịch sử vô giá của ngành Xây dựng Việt Nam. Để kịp thời đáp ứng việc chỉ đạo và thiết kế xây dựng trong giai đoạn đầu của cuộc tái thiết, cuối những năm 50, Cục Thiết kế dân dụng (sau là Viện Thiết kế kiến trúc) và Cục Đô thị -Nông thôn (sau là Viện Quy hoạch Đô thị-Nông thôn) được thành lập trực thuộc Bộ Kiến trúc. Các KTS nổi tiếng thuộc thế hệ KTS đầu tiên của nước ta là những cán bộ chủ chốt của hai cơ quan này. Giai đoạn này hình thành phong cách kiến trúc tiền xã hội chủ nghĩa với phương châm sáng tác “Thích dụng, bền vững, kinh tế và đẹp trong điều kiện có thể”. Các công trình kiến trúc tiêu biểu của thời kỳ này đều do các KTS tốt nghiệp trường Mỹ thuật Đông Dương thiết kế mà tiêu biểu là KTS Trần Hữu Tiềm (Hội trường Ba Đình), KTS Nguyễn Văn Ninh (Lễ đài Ba Đình, Nhà sàn Bác Hồ trong Phủ Chủ tịch), KTS Nguyễn Ngọc Chân (Trụ sở Bộ Xây dựng, Trường Đảng cao cấp Nguyễn Ái Quốc), KTS Đoàn Văn Minh (Tổng cục Thống kê, Đại học Thủy lợi), KTS Nguyễn Cao Luyện (Trụ sở UBHC tỉnh Nghĩa Lộ), KTS Hoàng Như Tiếp (Bảo tàng các dân tộc Việt Bắc)…

Khu tập thể Kim Liên Hà Nội đang nhường chỗ cho những công trình mới “đàng hoàng, to đẹp”

Năm 1965, Đế quốc Mỹ mở rộng chiến tranh ra miền Bắc, lúc này đội ngũ KTS đã được bổ sung các KTS tốt nghiệp khóa đầu tiên dưới chính thể nước Việt Nam dân chủ cộng hòa và nhiều KTS tốt nghiệp ở Liên Xô và các nước XHCN anh em như Trung Quốc, Rumani, CHDC Đức, Ba Lan, Triều Tiên. Kiến trúc thời kỳ này tham gia phục vụ quốc phòng, các công trình “che chắn” bảo vệ lãnh tụ, bảo vệ các cơ quan đầu não của Đảng và Nhà nước, các công trình công nghiệp quan trọng… nhưng chủ yếu vẫn là phục vụ cho phát triển kinh tế, xây dựng chủ nghĩa xã hội, chi viện cho chiến trường miền Nam. Cũng trong những năm bom đạn khốc liệt này, nhiều dự án quy hoạch và kiến trúc lớn chuẩn bị cho ngày thắng lợi đã được hình thành bởi lòng yêu nước, sự sáng tạo không ngơi nghỉ của đội ngũ KTS, mà tiêu biểu là các phương án thiết kế Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh, Nhà Quốc hội, quy hoạch các đô thị, thành phố lớn….

Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh

2.Năm 1975, Chiến thắng lịch sử 30/4 đã kết thúc cuộc chiến tranh vệ quốc kéo dài suốt 20 năm của dân tộc. Non sông liền một dải, Tổ quốc được thống nhất. KTS hai miền cùng tụ hội dưới mái nhà chung là Hội KTS Việt Nam và hầu hết làm việc trong ngành Xây dựng. Đất nước bước vào một giai đoạn phát triển mới, nhưng phải từ sau 1986, khi nước ta đổi mới, chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa thì kiến trúc Việt Nam thực sự khởi sắc. Từ đó đến nay, sau gần 30 năm đổi mới, cùng với vị thế của Việt Nam ngày càng nâng cao trên trường quốc tế, kinh tế tăng trưởng vượt bậc, diện mạo kiến trúc nước nhà đã thực sự thay đổi theo hướng văn minh hiện đại. Một hệ thống với gần 800 đô thị, thành phố mới và cũ, lớn và nhỏ được hình thành khắp cả nước. Tỷ lệ đô thị hóa đạt hơn 40% Hàng ngàn khu đô thị mới được xây dựng với những chung cư cao tầng hiện đại được xây dựng bằng công nghệ tiên tiến và vật liệu mới. Hệ thống kỹ thuật hạ tầng được cải tạo, mở rộng và xây dựng. Hàng triệu người dân đô thị được tạo điều kiện có nhà ở với chiến lược phát triển nhà ở thu nhập thấp của Chính phủ. Tại các đô thị, thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Hải Phòng, Bình Dương… nhiều công trình kiến trúc lớn hiện đại có tầm khu vực và quốc tế được xây dựng, mang đến cho kiến trúc Việt Nam một sự đa dạng về hình thức và phong phú về công năng sử dụng. Đó là các công trình Trung tâm Hội nghị Quốc gia, Bảo tàng Hà Nội, Sân Thể thao Quốc gia, Nhà Quốc hội (Hội trường Ba Đình mới, các Trung tâm hành chính cấp tỉnh, các Khu công nghệ cao…)

Khu đô thị Times city Hà Nội

Khu đô thị Phú Mỹ Hưng TP Hồ Chí Minh

Thành phố Đà Nằng hôm nay

Hải Phòng đang sánh vai cùng Sài Gòn, Đà Nẵng

Chúng ta đang phát triển Kiến trúc xanh, kiến trúc bền vững thân thiện với môi trường thiên nhiên và con người để thích ứng với biến đổi khí hậu. Chúng ta cũng đang tìm hướng phát triển đô thị thông minh để phù hợp với thời đại của công nghệ, kỹ thuật số và internet, nhằm tạo thuận lợi cho người dân tiếp cận một cách thuận tiện nhất, tiết kiệm nhất trong sử dụng dịch vụ và quản trị đô thị. Chúng ta đang quyết tâm hoàn thành xây dựng nông thôn mới theo hướng văn ninh, hiện đại. Chúng ta đang hội nhập cùng thế giới, hòa cùng dòng chảy của sự phát triển chung của nhân loại, nhưng chúng ta cũng đang đứng trước một hiểm họa đó là đánh mất bản sắc văn hóa dân tộc, mà kiến trúc là biểu hiện rõ ràng nhất.

Nhà Quốc hội mới – Công trình tập trung trí tuệ, sức lao động của hàng triệu người lao động ngành Xây dựng

70 năm đã qua với những thắng lợi vĩ đại và thành tựu to lớn đã đạt được dưới sự lãnh đạo của Đảng và Bác Hồ. Chúng ta tự hào về vinh quang đó! Nhưng chúng ta cũng không mải gặm nhấm quá khứ để rồi quên đi chặng đường khó khăn đang chờ ở phía trước. Kiến trúc Việt Nam đã phần nào hoàn thành nhiệm vụ mà Bác Hồ đã căn dặn 67 năm về trước. Đội ngũ KTS hôm nay đã trưởng thành với hơn 16 nghìn người, trong đó 70% là KTS trẻ. Bên cạnh bức tranh hoành tráng về nền Kiến trúc Việt Nam sau Cách mạng, thì vẫn còn đó những mảng xám, tối màu. Đó là nhiều thành phố, đô thị phát triển không đồng bộ, manh mún, chắp vá… giữa quy hoạch và thực tế cuộc sống, giữa bảo tồn và phát triển. Đó là những khu đô thị chen chúc những khối nhà cao tầng đồ sộ nhưng lại thiếu không gian xanh, mặt nước, không gian công cộng dành cho trẻ em và người cao tuổi. Đó là những công trình kiến trúc có hình thức kệch cỡm, xa lạ với văn hóa dân tộc, du nhập từ những “bãi thải” của kiến trúc quốc tế, núp dưới cái vỏ “hội nhập” hào nhoáng. Đó là những công trình siêu mỏng, siêu méo, thò ra thụt vào được xây dựng bừa bãi bất chấp luật pháp, đã và đang phát triển như một thứ bệnh dịch làm xấu đi bộ mặt của một đô thị văn minh. Đó là nhiều làng quê truyền thống đã và đang bị phá vỡ bởi xu hướng đô thị hóa cưỡng bức, trở thành “sân sau” của đô thị… Còn rất nhiều, rất nhiều vấn đề của kiến trúc hôm nay phải được quan tâm, giải quyết một cách nghiêm túc trước đòi hỏi của cuộc sống, của nhân dân!

Nhìn lại chặng đường 70 năm phát triển nền Kiến trúc cách mạng, giới KTS càng nhận rõ trách nhiệm nặng nề và vinh quang của mình. “Vì một nền Kiến trúc Việt Nam xanh - hiện đại - giàu bản sắc và phát triển bền vững” không chỉ là khẩu hiệu, mà là nghĩa vụ, trách nhiệm phải hoàn thành không chỉ của giới KTS mà còn của tất cả chúng ta trong thời kỳ phát triển mới.

(Trước ngày Quốc khánh, 30/8/2015)

KTS Phạm Thanh Tùng

Theo