Ahmedabad - Nơi đô thị hóa 'chạm ngõ' di sản ở Ấn Độ

Đền Kalupur ở Ahmedabad, là công trình ấn tượng, kết hợp giữa kiến trúc Ấn Độ và kiến trúc thuộc địa. (Ảnh: Veidehi Gite)

Được thành lập vào năm 1411 bởi người trị vì Vương quốc Hồi giáo Gujarat Sultan Ahmad Shah I, Ahmedabad từng là thủ phủ của bang Gujarat và trung tâm thương mại lớn nhất khu vực Tây Ấn. Khu phố cổ với hàng trăm ngôi nhà gỗ, đền đài và khu dân cư truyền thống đang dần mai một, đặt ra bài toán bảo tồn cấp bách cho Ahmedabad .

Bảo tàng sống

Ahmedabad được ví như một bảo tàng sống, nơi lưu giữ những dấu tích lịch sử sống động và hấp dẫn.

Tại cổng Teen Darwaza – một trong số ít cổng thành còn sót lại từ 21 cổng cổ của Ahmedabad xưa, hướng dẫn viên người địa phương Sanket Bhatt thường bắt đầu chuyến dẫn khách xuyên qua khu phố cổ. Với ông, mỗi viên gạch đều kể một câu chuyện, mỗi con hẻm là một lát cắt thời gian.

Nhà thờ Hồi giáo Jama Masjid xây dựng thế kỷ XV, từng được dành cho hoàng gia sử dụng. Nhà thờ có 260 cột trụ và 15 mái vòm. (Ảnh: Veidehi Gite)

Hành trình khám phá cung đường di sản hơn 600 năm lịch sử kiến trúc và văn hóa của Ahmedabad đi qua 22 điểm dừng từ đền Kalupur đến nhà thờ Hồi giáo Jama Masjid. Chặng dừng đầu tiên là ngôi đền Kalupur được xây dựng năm 1822, là sự pha trộn giữa kiến trúc Ấn Độ truyền thống và phong cách thực dân Anh. Những cột Corinthian mang hơi hướng kiến trúc Hy Lạp và La Mã cổ, mái vòm phong cách Mughal và các ngọn tháp vàng tạo nên một tổng thể vừa trang nghiêm vừa duy mỹ.

Dọc theo tuyến đường cổ, Sanket Bhatt kể cho du khách nghe về một Ahmedabad thời Mughal, thời thuộc địa Anh và cả những biến động trong các cuộc phân tranh. Từ những cụm nhà gọi là “pol”, khu dân cư cổ, nơi người dân sống theo cộng đồng nghề nghiệp hay tôn giáo, đến những haveli (biệt phủ) với mặt tiền bằng đá hoa văn cầu kỳ, tất cả đều khiến người ta liên tưởng đến một phương Đông, trầm mặc nhưng vẫn sống động.

Gần đó là tàn tích của Calico Dome, công trình kiến trúc hiện đại đầu tiên tại Ấn Độ lấy cảm hứng từ kết cấu vòm không gian, cũng là điểm nhấn đầy tiếc nuối. Được thiết kế bởi hai anh em Gautam và Gira Sarabhai, vòm kính này từng là biểu tượng sáng tạo của ngành công nghiệp dệt Ahmedabad. Sau khi các nhà máy đóng cửa vào thập niên 1990, công trình bị lãng quên, và trận động đất năm 2001 đã giáng đòn chí mạng khiến nó đổ sụp.

Kavi Dalpatram Chowk, công trình có bức tượng nhà thơ thế kỷ XIX Dalpatram Dahyabhai Travadi. (Ảnh: Veidehi Gite)

Một điểm dừng đặc biệt là Kavi Dalpatram Chowk, địa điểm thấm đẫm hình ảnh của học giả và nhà thơ Dalpatram Dahyabhai Travadi (1820-1898) thế kỷ XIX, một nhân vật chủ chốt trong lịch sử văn học Ấn Độ-Anh. Dù ngôi nhà cổ của ông bị phá hủy năm 1985 nhưng một pho tượng đồng tĩnh lặng được dựng lên năm 2001 như một lời nhắc về di sản văn hóa nơi đây. Hành trình kết thúc tại Jama Masjid, nhà thờ Hồi giáo có từ thế kỷ XV với 260 cột và 15 vòm đá, từng là nơi hành lễ riêng của hoàng gia.

Những con hẻm “kể chuyện”

Rảo bước trong những con hẻm hẹp của Lambeshwar Ni Pol - một trong hàng trăm pol cổ kính của Ahmedabad, du khách sẽ được ngắm nhìn những ngôi nhà gỗ được chạm khắc tinh xảo, mặt tiền đá hoa cương cùng cửa sổ khắc hình chim muông trở thành bảo tàng sống về kỹ thuật thủ công.

Cửa sổ truyền thống tại Lambeshwar Ni Pol, một trong nhiều pol của thành phố Ahmedabad. (Ảnh: Veidehi Gite)

Từ đây, hành trình lạc vào mê cung của các pol tiếp tục dẫn tới đền Kala Ramji, nơi lưu giữ tượng thần Hindu Rama bằng đá đen quý hiếm và đền Shantinathji Mandir tại Haja Patel Ni Pol, nổi bật với các mái vòm chạm trổ và khung cửa như những trang sách đá khắc họa đời sống cổ xưa. Tại đây, kiến trúc Jain, Hindu và Hồi giáo hòa trộn cùng tinh thần bản địa tạo nên một tổng thể không thể tìm thấy ở bất cứ thành phố nào khác tại Ấn Độ.

Một điểm dừng nổi tiếng khác là khu giao nhau giữa Shantinathji Ni Pol và Doshivada Ni Pol, nơi còn lưu giữ những lối đi bí mật, gọi là Kuvavala Khancha, từng được người dân sử dụng để tránh bạo loạn thời hỗn chiến giữa Mughals và Marathas (1738–1753). Những lối đi này, từng bị người Anh phong tỏa để kiểm soát phong trào độc lập, nay chỉ còn được biết đến bởi cư dân địa phương - minh chứng cho quá khứ nhiều biến động của thành phố.

Haveli (biệt thự) cổ này có kiến trúc pha trộn Hindu - Hồi giáo, với những cột trụ, mái vòm và lưới mắt cáo được chạm khắc tinh xảo. (Ảnh: Veidehi Gite)

Cũng tại những con ngõ này, các nghệ nhân vẫn duy trì nghề truyền thống như vẽ Pacchedi (tranh vải dùng trong thờ cúng) hay làm diều – một phần không thể thiếu trong các lễ hội của người Gujarat.

Con đường Zaveri Vad, nơi tụ hội các thợ kim hoàn, dẫn đến Relief Road - một trục phố vừa hiện đại vừa lưu giữ quá khứ. Tại đây, Harkunvar Shethani Ni Haveli, căn nhà cổ 180 năm tuổi với 60 phòng, là minh chứng sống cho nghệ thuật xây dựng của thương nhân Gujarat thế kỷ XIX.

Gần đó, Dodiya Haveli một ngôi nhà di sản độc đáo, mang đến cái nhìn thoáng qua về cuộc sống thời kỳ đầu của các gia đình Gujarati ở pol, còn Jagdish Mehta Ni Haveli - ngôi nhà 400 năm tuổi, “nhân chứng” lâu đời nhất của những con phố này vẫn lưu giữ những nét đặc trưng nguyên bản nhất của kiến trúc pol.

Bảo tồn di sản trong lòng đô thị

Thành phố Ahmedabad hiện lên như một điểm giao thoa kỳ lạ giữa hai thế giới: một bên là những đại lộ bê tông thẳng tắp, các trung tâm thương mại và khu công nghệ mới và bên kia là mê cung phố cổ với những con hẻm ngoằn ngoèo, nơi thời gian dường như đã dừng lại từ hàng thế kỷ trước. Tuy nhiên, quá trình đô thị hóa đã tác động đến thành phố lịch sử. Khi thế hệ trẻ di cư đến các khu phát triển, những ngôi nhà cổ kính ở khu phố cổ phải đối mặt với mối đe dọa kép là bị bỏ bê và xuống cấp.

Ngôi đền Kala Ramji đã có tuổi đời hơn 400 năm đang bị xuống cấp. (Ảnh: Veidehi Gite)

Một trong những công trình từng biểu tượng cho tinh thần sáng tạo Ahmedabad là Calico Dome - mái vòm kính đầu tiên của Ấn Độ được xây dựng vào thập niên 1960, nhưng đã sụp đổ sau trận động đất năm 2001 và đến nay vẫn chưa được khôi phục. Nhiều công trình như Harkunvar Shethani Ni Haveli dù có giá trị kiến trúc lớn nhưng bị bỏ mặc, trong khi chỉ số ít như công trình như Dodiya Haveli được phục dựng làm khách sạn di sản.

Sự chuyển dịch công năng từ nhà ở cộng đồng sang thương mại cũng là điều khó tránh. Mahurat Ni Pol, nơi định cư ban đầu của cộng đồng Jain từ thế kỷ XV, giờ đây chuyển mình thành khu chuyên doanh vàng bạc với gần 100 cửa hàng, khiến kiến trúc gốc gần như bị che lấp bởi bảng hiệu và lưới điện.

Một trong những pol ở Ahmedabad. (Nguồn: Wikipedia)

Ahmedabad không chỉ là nơi gìn giữ di sản kiến trúc mà còn là nơi lưu giữ ký ức cộng đồng, kỹ thuật thủ công truyền thống và tinh thần sống tập thể. Những pol cổ kính, những ngôi đền, nhà thờ và haveli là chứng nhân cho một xã hội từng phát triển hài hòa giữa không gian đa văn hóa, đa tôn giáo và nhiều thế hệ cùng sống chung.

Ngay cả trong tình trạng xuống cấp, những mặt tiền phong hóa và công trình cũ kỹ này vẫn lưu giữ vô số câu chuyện về di sản văn hóa của Gujarat - những câu chuyện có thể sớm bị thất lạc nếu không có những bước đi cụ thể để bảo tồn những báu vật đô thị không thể thay thế này.

(theo Nikkei Asia)

Kha Ninh