AI chưa thể chiều lòng giới xuất bản

Hội đồng Nhà văn Châu Âu (European Writers’ Council) đã đưa ra tuyên bố kêu gọi gắn nhãn các sản phẩm xuất bản do AI tạo ra, cho rằng các sản phẩm “mô phỏng sáng tạo” này không thể coi là sản phẩm văn hóa, vào tháng 4/2025.

Đây không phải động thái gay gắt đầu tiên của ngành xuất bản trên thế giới trước sự lan rộng của AI. Kể từ cuối năm 2024 tới nay, nhiều hợp đồng bản quyền quốc tế đã nghiêm cấm sử dụng AI trong quá trình dịch và biên tập tác phẩm văn học, nhằm bảo vệ tác giả, hệ sinh thái sách và bảo vệ văn hóa.

Không nằm ngoài làn sóng này, giới xuất bản Việt Nam cũng liên tục thảo luận về việc ứng dụng AI trong ấn phẩm. Mức độ hiệu quả và ứng dụng công nghệ này tới đâu còn gây nhiều tranh cãi.

Cự tuyệt với AI để bảo toàn “tính người” trong lao động nghệ thuật

Trước làn sóng ứng dụng AI trong công việc, vẫn có những người kiên quyết hoàn toàn nói không với trí tuệ nhân tạo. Không chỉ do AI chưa đạt tiêu chuẩn khi xử lý công việc, họ cho rằng sử dụng AI sẽ ảnh hưởng tới đời sống tinh thần nghề nghiệp, ảnh hưởng tới toàn bộ quá trình và ý nghĩa của công việc.

Biên tập viên Thái Dương (TP. Hà Nội) hiện làm tại một công ty sách tập trung dòng sách tranh cho thiếu nhi, cho rằng AI đã có thể hỗ trợ sửa lỗi trên văn bản, dẫu chưa thật sự tối ưu. Tuy nhiên, anh chọn nói không với AI vì cho rằng công việc “tìm lỗi” thực sự có ý nghĩa sâu hơn chỉ là soi xét bề mặt văn bản.

“Dĩ nhiên cũng có những khâu có thể áp dụng được AI nhưng từ góc nhìn của tôi, AI vẫn chưa tối ưu. Khâu sửa lỗi trên văn bản như chính tả cũng có thể dùng AI hỗ trợ. Nhưng với tôi, thao tác trên văn bản để soát lỗi không chỉ là thao tác cơ học thông thường mà là thêm một lần để khám phá tác phẩm. Cất công đi tìm "lỗi" dụng từ của người viết cũng là một cách hiểu tác giả của mình hơn. Toàn bộ trải nghiệm này góp phần vào đời sống tinh thần nghề nghiệp của một biên tập viên, và tôi muốn gìn giữ tinh thần ấy”, anh Dương thẳng thắn chia sẻ.

Biên tập viên Thái Dương cho rằng sử dụng AI sẽ ảnh hưởng đời sống tinh thần nghề nghiệp. Ảnh: Trạm Đọc.

Chị N.Q. (TP. Hà Nội), một họa sĩ minh họa, cũng chọn hoàn toàn không sử dụng AI cho công việc, dù chỉ là tìm kiếm thông tin hay nghiên cứu trước khi vẽ. Chị cho biết lý do lớn nhất chị phản đối sử dụng AI là vì vấn đề vi phạm bản quyền. Nguồn tranh được sử dụng để huấn luyện AI nếu không minh bạch, không đảm bảo lợi ích cho nghệ sĩ dễ dẫn tới ăn cắp chất xám của người sáng tạo.

Thật dễ bị cuốn theo sự "hoàn hảo" nhẵn nhụi trong các tác phẩm AI tạo ra. Tuy nhiên, bất kỳ ai từng sáng tạo, từng viết hay vẽ đều hiểu rằng những gì hiển lộ trên giấy chỉ là phần ngọn, là bề nổi của tảng băng chìm. Nếu chỉ đơn thuần làm việc như máy, không có sự thấu cảm của con người với con người, rất dễ loại bỏ những yếu tố đặc trưng của tác giả.

Việc hoàn toàn không sử dụng AI phản ánh thái độ cứng rắn của ngành xuất bản trước mức độ phổ biến của AI. Không chỉ là vấn đề bảo toàn đạo đức và trách nhiệm làm nghề, bảo toàn sự toàn vẹn trong ý nghĩa công việc, AI bị bài trừ nhiều phần vì xung đột bản quyền. Cho tới hiện tại, chưa có “luật chơi” cho AI, chưa có nhiều quy định về việc AI sử dụng dữ liệu từ các tác phẩm.

AI chưa thể chiều lòng, càng không thể thay thế vị trí con người

Khác với sự ngần ngại từ phía nhân sự biên tập và minh họa sách, AI bước đầu được đón nhận hơn bởi người làm truyền thông. AI làm được các công việc hỗ trợ mức đơn giản, chưa làm được công việc phức tạp, chưa thể thay thế các vị trí cần làm việc với con người.

Duy Hạnh (TP. Hà Nội), một nhân viên biên tập kiêm nhiệm vụ truyền thông tại một công ty sách, cho biết chị chưa thể huấn luyện cho AI thực hiện các nhiệm vụ khó.

Các công cụ AI phổ biến hiện nay. Ảnh: Unsplash.

Chị Hạnh nói vì khối lượng công việc nhiều nên đã thử sử dụng AI. Chị thấy nó có khả năng làm các nhiệm vụ đơn giản như hỗ trợ làm bài truyền thông, bài SEO, kiểm tra chính tả, tìm kiếm và tổng hợp thông tin nhanh, nhưng các công việc phức tạp như lên kế hoạch, viết bài phức tạp thì AI làm còn kém.

“Các sản phẩm viết hoặc kế hoạch của AI dù trông có vẻ tươm tất, nhưng nhìn kỹ thì thấy vô cảm, thiếu giá trị bề sâu và giá trị con người. Tôi có thể tham khảo ý tưởng của AI nhưng AI chưa thể thay thế hoàn toàn việc viết. Dù vậy, tôi vẫn nghĩ AI giúp mở rộng kỹ năng của bản thân dựa trên kiến thức nền tảng sẵn có, nếu mình biết sử dụng công cụ hiệu quả”, chị Hạnh cho hay.

Trong khi đó, chị Hoàng Thanh Vân - giám đốc ANA Hà Nội - là người nhiều năm đảm nhiệm các vai trò liên quan tới mảng bản quyền sách, các hoạt động hợp tác quốc tế và quản lý xuất bản, cho rằng AI không thể thay thế được công việc của mình, bởi tính chất công việc và cả bởi những điểm yếu của AI.

“Công việc của tôi là một người đại diện bản quyền, với nhiệm vụ chính là làm việc với con người, tức là trao đổi, nói chuyện, thấu hiểu nhu cầu của nhà xuất bản, thấu hiểu các bản thảo, trao đổi với các bên, thương lượng đàm phán. Đó là công việc của con người, AI không thay thế được, kể cả có muốn thì cũng không thay thế được”, chị Vân nhận định.

Trao đổi thêm về điểm yếu của AI, chị Thanh Vân cho rằng thông tin từ AI thiếu tính chính xác, tốn nhiều thời gian để kiểm tra, đối chiếu. Ngoài ra, AI cũng không có khả năng chịu trách nhiệm cho các lỗi sai, thông tin sai mình tạo ra.

Tạo ra tác phẩm mới với tinh thần mới là điều khó khả thi với AI

Thực tại cho thấy AI vẫn chưa đáp ứng được nhiều yêu cầu và tiêu chuẩn của ngành, chưa kể tới nhập nhằng bản quyền khiến AI không “được lòng” người trong giới. Dù vậy, không thể phủ nhận sức ảnh hưởng to lớn của AI lên ngành xuất bản, khiến mỗi người đều phải suy nghĩ về những thay đổi tất yếu sắp tới.

Nhận định về tương quan giữa AI và người sáng tạo trong tương lai, anh Trần Quốc Tuấn (TP. Hà Nội) hiện là giảng viên Khoa học Máy tính chia sẻ, “AI có thể suy luận dựa trên dữ liệu nó có trong các datalake (hồ dữ liệu - PV) nhưng việc tạo ra những tác phẩm mới với tinh thần mới là điều khó khả thi.

AI không bao giờ là đối thủ của nhà văn, dịch giả hay người làm việc với ngôn ngữ. Đó là trợ thủ tuyệt vời nhất trong lịch sử (tính đến hiện tại). AI là công cụ rất hữu hiệu cho dịch giả trong quá trình biên dịch và tái sáng tác của mình. Bản dịch của AI và sau đó được chỉnh lại bởi dịch giả cho phù hợp văn phong sẽ là hiện thực chắc chắn”.

Việc tạo ra những tác phẩm mới với tinh thần mới là điều khó khả thi với AI. Ảnh: Pexels.

Chỉ mới xuất hiện hơn 2 năm, các công cụ AI đã có nhiều bước tiến đột phá. Để AI trở thành công cụ đắc lực cho người làm sáng tạo, là cánh tay nối dài của trí tuệ con người, cần có những điều luật và quy định về cách AI hoạt động nhằm đảm bảo quyền lợi cho người làm sáng tạo, đồng thời thúc đẩy họ sử dụng và phát triển AI trong lĩnh vực này.

Thúy Hạnh