Ai giữ bản quyền tác phẩm do AI tạo ra?

Thực trạng vi phạm bản quyền và khoảng trống pháp lý

Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, Th.S.NCS. Vương Tuyết Linh, Khoa Luật Kinh tế, Trường Đại học Ngân hàng TP. Hồ Chí Minh cho hay, trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của Internet, mạng xã hội và các nền tảng số, tình trạng vi phạm quyền tác giả tại Việt Nam có xu hướng ngày càng gia tăng cả về mức độ lẫn quy mô. Các hành vi xâm phạm phổ biến nhất hiện nay là sao chép, truyền đạt trái phép tác phẩm, khai thác không xin phép, chỉnh sửa, xuyên tạc hoặc thương mại hóa tác phẩm mà không được sự đồng ý của tác giả.

Một trong những lĩnh vực chịu ảnh hưởng nặng nề là báo chí, xuất bản và âm nhạc. Các website lậu phát tán phim ảnh, chương trình truyền hình, sách điện tử vẫn tồn tại tràn lan. Các bản nhạc, MV ca nhạc được chia sẻ trên nhiều nền tảng mạng xã hội, ứng dụng nghe nhạc mà không trả thù lao hay nhuận bút cho tác giả. Thậm chí, nhiều kênh YouTube, TikTok khai thác nội dung của người khác để tạo lợi nhuận từ quảng cáo, làm xói mòn quyền và lợi ích hợp pháp của tác giả, chủ sở hữu.

“Nguyên nhân quan trọng dẫn đến tình trạng này là sự phát triển nhanh chóng của công nghệ số, vượt xa khả năng quản lý và kiểm soát của cơ quan chức năng. Cùng với đó, nhận thức của một bộ phận người dùng Internet về quyền tác giả còn hạn chế, trong khi chế tài xử lý vi phạm chưa đủ sức răn đe”, ThS.NCS. Vương Tuyết Linh đánh giá.

Th.S.NCS. Vương Tuyết Linh, Khoa Luật Kinh tế, Trường Đại học Ngân hàng TP. Hồ Chí Minh. Ảnh: Minh Anh

Cũng theo ThS.NCS. Vương Tuyết Linh, mặc dù khung pháp lý hiện hành đã có nhiều điểm tiến bộ với việc ban hành Luật Sở hữu trí tuệ và các văn bản hướng dẫn, nhưng vẫn còn những khoảng trống nhất định. Ví dụ, pháp luật chưa theo kịp thực tiễn về việc khai thác, lưu trữ và phân phối tác phẩm trên môi trường trực tuyến. Việc xác định hành vi vi phạm, thẩm quyền xử lý hay cơ chế bồi thường còn gặp nhiều vướng mắc.

Đặc biệt, trong bối cảnh các nền tảng xuyên biên giới như Facebook, YouTube, TikTok ngày càng chiếm ưu thế, công tác thực thi càng thêm khó khăn do rào cản về thẩm quyền quốc tế và hợp tác pháp lý.

Ai giữ quyền tác giả với tác phẩm do AI tạo ra?

ThS.NCS. Vương Tuyết Linh cho hay, một thách thức mới nổi lên mạnh mẽ là vấn đề quyền tác giả đối với tác phẩm do trí tuệ nhân tạo (AI) tạo ra. Đây là chủ đề gây nhiều tranh luận trên phạm vi toàn cầu và Việt Nam cũng không nằm ngoài xu hướng này. Một câu hỏi đặt ra, liệu một tác phẩm được tạo ra hoàn toàn nhờ AI thì có được bảo hộ quyền tác giả hay không? Nếu có, chủ thể của quyền này sẽ là ai? Người vận hành, người lập trình hay hệ thống AI?

Hiện nay, pháp luật Việt Nam cũng như nhiều quốc gia khác chưa có quy định rõ ràng về việc bảo hộ quyền tác giả cho các tác phẩm do AI tạo ra. Luật Sở hữu trí tuệ của Việt Nam mới chỉ công nhận quyền tác giả cho tổ chức, cá nhân trực tiếp sáng tạo ra tác phẩm. Điều này đồng nghĩa, nếu một tác phẩm được tạo hoàn toàn bởi AI thì chưa thể coi là có tác giả theo nghĩa truyền thống. Khoảng trống pháp lý này có thể dẫn đến những tranh chấp phức tạp trong tương lai, khi tác phẩm AI ngày càng phổ biến trong các lĩnh vực như báo chí, âm nhạc, mỹ thuật, văn học.

“Để giải quyết vấn đề, chúng ta cần nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế và từng bước xây dựng khung pháp lý phù hợp. Một số quốc gia đang xem xét công nhận quyền liên quan cho người sử dụng AI hoặc tạo ra cơ chế chia sẻ quyền giữa các bên tham gia. Việt Nam có thể tham khảo để sớm đưa ra quy định nhằm bảo đảm công bằng, đồng thời khuyến khích sáng tạo và ứng dụng công nghệ mới”, ThS.NCS. Vương Tuyết Linh gợi ý.

Quyền tác giả đối với tác phẩm do trí tuệ nhân tạo (AI) tạo ra đang là thách thức mới nổi lên hiện nay. Ảnh minh họa: Minh Thư

Để tháo gỡ các vấn đề nêu trên, ThS.NCS. Vương Tuyết Linh cho rằng, Việt Nam cần các giải pháp tổng thể và triển khai đồng bộ nhằm hạn chế gia tăng nguy cơ xâm phạm bản quyền trên môi trường số.

Thứ nhất, cần sửa đổi, bổ sung Luật Sở hữu trí tuệ và quy định cụ thể cho môi trường số, nhất là về xác định hành vi xâm phạm, trách nhiệm của nền tảng số và xử lý xuyên biên giới.

Thứ hai, nâng cao năng lực thực thi, tăng cường nguồn lực cho các cơ quan chức năng, áp dụng công nghệ số trong giám sát, kiểm tra và xử lý vi phạm.

Thứ ba, mở rộng hợp tác quốc tế, tích cực tham gia các hiệp định, diễn đàn quốc tế về bảo hộ quyền tác giả, nhằm nâng cao hiệu quả phối hợp trong xử lý vi phạm xuyên biên giới.

Thứ tư, nâng cao nhận thức cộng đồng, đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục về quyền tác giả trong môi trường số để người dân, doanh nghiệp, nhà sáng tạo hiểu và tôn trọng luật pháp.

Thứ năm, song song với bảo hộ, Nhà nước cần có cơ chế khuyến khích sáng tạo, hỗ trợ tác giả, nghệ sĩ, doanh nghiệp công nghệ khai thác hợp pháp và bền vững tác phẩm trên môi trường số...

“Bảo hộ quyền tác giả trong môi trường số là vấn đề phức tạp, đòi hỏi sự phối hợp giữa hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực quản lý, hợp tác quốc tế và thay đổi nhận thức xã hội. Đặc biệt, trước làn sóng công nghệ AI, Việt Nam cần sớm có giải pháp pháp lý phù hợp để vừa bảo vệ quyền lợi của người sáng tạo, vừa khuyến khích đổi mới.

Nếu làm tốt, việc bảo hộ quyền tác giả không chỉ góp phần xây dựng một môi trường sáng tạo công bằng, minh bạch mà còn thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế số, tạo động lực cho văn hóa, nghệ thuật và công nghệ nước nhà”, ThS.NCS. Vương Tuyết Linh nêu quan điểm.

Hải Sơn