Ăn Tết của người Dao Tiền ở Hoài Khao

Cả nhà quây quần bên bếp lửa vừa trông bánh chưng vừa cùng nhau ôn lại những câu chuyện của dòng tộc, những điều hay lẽ phải. (Ảnh: Hoài Nam)

Điệu Páo dung vi vu đón xuân

Khói lam chiều tỏa lên những mái nhà lợp ngói âm dương hòa quyện với đám mây bồng bềnh khiến cảnh ở thôn Hoài Khao càng trở nên thơ mộng giữa tiết xuân. Thung lũng Hoài Khao nằm ở độ cao gần 1.000m so với mực nước biển thuộc xã Quang Thành, cách thị trấn Nguyên Bình, huyện Nguyên Bình khoảng 20km và cách TP Cao Bằng (tỉnh Cao Bằng) khoảng 60km.

Từ đầu xóm, đôi tượng trâu trắng mẹ con được đặt với biểu tượng mang lại sự may mắn, sinh sôi nảy lộc cho người dân Hoài Khao và để đón chào du khách từ nơi xa tới. Xóm trước đây tên là Vài Khao - làng Trâu Trắng. Xóm cổ Hoài Khao, nơi sinh sống của 34 hộ với gần 200 khẩu. Tất cả là người Dao Tiền. Vùng đất này được thiên nhiên ban tặng vẻ đẹp hiếm có với một quần thể núi, đồi, thung lũng, suối và những đồng lúa mênh mông. Hoài Khao, xóm của đồng bào Dao Tiền nằm e ấp sau các dãy núi non trùng điệp hoang sơ. Những mái nhà nâu trầm đong đầy nét hoài cổ, thơ mộng ẩn hiện sau lũy tre xanh mát... Hoài Khao vẫn giữ gìn được bản sắc văn hóa, điển hình như kiến trúc nhà cổ bằng gỗ, 3 - 5 gian, lợp bằng ngói âm dương. Ngoài nếp nhà chính để sinh hoạt, mỗi gia đình có một kho chứa thóc làm bằng gỗ nằm tách biệt với nhà chính. Những kho chứa thóc cũng là nét riêng độc đáo chỉ có ở Hoài Khao...

Dân tộc Dao Tiền ở Hoài Khao có hai dòng họ lớn là họ Chu và họ Lý. Phía bên hông nhà xây dựng miếu thờ làm bằng đá để thờ tổ tiên gia đình. Người dân ven sườn núi chủ yếu sống bằng cây lúa, củ khoai, ngô sắn. Đàn ông thường lên rừng đốn củi, tìm những vị thuốc bằng lá, còn phụ nữ thường lên nương, chăm sóc con và đàn gia súc tăng gia sản xuất hay ở nhà dệt cửi, trang trí vải thổ cẩm bằng sáp ong. Họ sống mộc mạc, chân chất, hiền hòa.

Bữa cơm đêm giao thừa được coi là ấm cúng nhất trong năm, có đầy đủ các thành viên trong gia đình, tổ chức ăn uống vui vẻ và chúc nhau những lời chúc tốt đẹp nhất.

Cũng như các dân tộc khác, với người Dao, Tết là để gia đình sum họp, để mời tổ tiên về ăn Tết và cũng là báo cáo với tổ tiên một năm đã qua, mong tổ tiên phù hộ cho năm tới làm ăn thuận lợi... Tết là dịp để các thành viên nhớ về cội nguồn của mình.

Những ngày giáp Tết là khoảng thời gian cả xóm Hoài Khao tràn ngập không khí náo nức với điệu hát Páo dung đón xuân. Trong xóm, các cụ cao niên trong trang phục Dao Tiền ngồi tỉa những cành mơ, cành mận, cành đào cắm vào bình to để làm duyên ngày Tết. Đám trẻ cùng nhau chơi bắt dây bằng các ngón tay, đu dây, đánh quay…

Lối đi vào homestay Nhất Nhất của vợ chồng Lý Hữu Nhất (sinh năm 1987) và Chu Thị Hạnh (sinh năm 1993) rải những khóm cẩm tú cầu tím nhạt xinh xắn. Ngôi nhà gỗ mái âm dương đầy ắp tiếng cười của trẻ thơ. Trong căn nhà gỗ, bên bếp lửa hồng, gia đình Lý Hữu Nhất cùng nhau đón Tết Nguyên Đán năm Giáp Thìn tươm tất.

Dải giấy màu đỏ rước lộc vào nhà

Tục lệ của người Dao, trước khi đón năm mới, trong khoảng thời gian từ ngày 20 - 30 tháng Chạp, ngày nào đẹp và hợp với dòng họ, gia đình người Dao sẽ thịt một con gà trống choai, luộc chín rồi dâng cúng tổ tiên. Nếu những gia đình có điều kiện thì thịt lợn dâng cúng cả con trước bàn thờ. Đối với những gia đình đã thịt lợn cúng thì trong những ngày Tết sẽ không cúng thức ăn nữa. Lễ này còn mang ý nghĩa đuổi trừ tà ma, tiễn mọi điều xấu rủi ro theo năm cũ, cầu cho mọi sự an lành, may mắn, thịnh vượng trong năm mới sẽ đến. Đồng thời, thầy cúng sẽ viết chữ lên những mảnh giấy màu đỏ dán lên bàn thờ, cửa ra vào, chuồng trại gia súc cầu cho sức khỏe, mùa màng bội thu. Không khí Tết bắt đầu từ ngày 27, 28 âm lịch, con cháu đi đâu xa cũng về hội ngộ với gia đình.

Người dân dán giấy đỏ trước cửa, đồ vật, dụng cụ lao động, chuồng trại vật nuôi với mong muốn xua đuổi tà ma, cầu năm mới gia đình bình an, vạn vật sinh sôi và phát tài.

Chủ nhà lau dọn bàn thờ tổ tiên, nhà cửa rồi ngồi cắt những dải giấy đỏ để trang trí, dán lên bàn thờ tổ tiên, cửa nhà, chuồng gia súc, gia cầm và tất cả các công cụ lao động sản xuất của gia đình, thể hiện lòng biết ơn và báo hiệu năm cũ đã trôi qua, năm mới đã đến. Dịp này, tất cả mọi người, kể cả gia súc, gia cầm, dụng cụ sinh hoạt, sản xuất... được hưởng thụ, nghỉ ngơi.

Đàn ông cùng rủ nhau đi mổ lợn, thịt gà rộn rã khắp xóm. Chị em hối hả chuẩn bị lá dong, gạo nếp, đỗ xanh, thịt mỡ để gói bánh chưng được gọi là bánh gù theo hình khum và gù ở 2 đầu. Đối với người Dao, khi ăn chiếc bánh chưng hay bánh gù đầu tiên, họ sẽ buộc lá bánh lên cột nhà để gia đình gặp may mắn trong năm và để gió không làm đổ ngô.

Ông Chu Triều Lý, xóm Hoài Khao, là người làm thầy cúng và rất am hiểu phong tục, tập quán của người Dao Tiền cho hay, ngày 30 Tết, trước khi đón giao thừa, bàn thờ tổ tiên của người Dao Tiền được dọn sạch sẽ. Đêm giao thừa, bàn thờ mỗi nhà đều có mâm lễ cúng tổ tiên, gồm một con gà trống thiến luộc, bánh chưng, hoa quả và rượu. Sau đó, họ đốt giấy tiền, vàng mã, cầu mong một năm mới nhiều tài lộc, cuộc sống sung túc, làm ăn thuận hòa.

Sáng sớm mùng 1 Tết, gia chủ chọn giờ đẹp để xuất hành, du xuân. Phụ nữ Dao Tiền xúng xính với trang phục Dao Tiền thêu hoa văn váy, áo, in hoa văn trên váy bằng sáp ong rộn ràng đón xuân.

Vợ chồng anh Lý Hữu Nhất bên bếp lửa. (Ảnh: Thùy Dương)

Theo chị Lý Thị Hương (Hoài Khao), tên gọi Dao Tiền xuất phát từ việc ở cổ áo phía sau gáy có đính chín đồng tiền bạc, tượng trưng cho vía của thần Ðế Mẫu, vị thần đã có công che chở, nâng đỡ cho người Dao Tiền từ khi còn là bào thai trong bụng mẹ cho đến khi người Dao Tiền trở về với tổ tiên. Nam giới đến nhà trưởng họ chúc Tết, đánh trống, uống rượu. Đặc biệt, người Dao Tiền có tục lệ thắp hương ở miếu thờ thổ công của làng, xin các vị thần linh, thắp hương miếu thờ Bà linh thiêng phù hộ cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, nhà nhà no ấm. Ngày mùng 4, 5, 6, thầy mo đã làm lễ chọn ngày đẹp, cử một người đại diện thực hiện nghi thức này.

Xóm Hoài Khao thơ mộng, giữ được nhiều giá trị văn hóa dân tộc đặc sắc. Nhiều du khách trong và nước đã về đây để trải nghiệm, đón Tết của người dân tộc Dao Tiền. Du khách được tắm, ngâm chân bằng lá thuốc của người Dao để năm mới sức khỏe dồi dào. Họ được thưởng thức món ăn: cá chép ruộng, ốc ruộng, rau rừng bổ máu, gà đồi, thịt lợn đen, xôi nếp cẩm được tẩm ướp, xào nấu hương vị đậm dân tộc Dao Tiền cùng những chén rượu gạo, rượu ngô cay nồng, thơm ngát. Du khách còn được xem trích đoạn trình diễn Lễ cấp sắc độc đáo của người Dao Tiền. Lễ cấp sắc dành cho người con trai từ tuổi vị thành niên trở lên. Người được cấp sắc cũng đồng nghĩa được chứng nhận sự trưởng thành, đủ điều kiện kết hôn. Lễ cúng của người Dao cũng rất đặc trưng, khi cúng họ mời thầy mo hoặc thầy tào, nếu người chủ gia đình đã được cấp sắc thì có thể tự làm lễ cúng.

Du khách thích thú cùng người dân Hoài Khao “săn mây” ngay chính những hometay đậm văn hóa người Dao Tiền. Những áng mây óng mướt bồng bềnh nhẹ gót phiêu du trên từng mái nhà âm dương, thơm nhẹ vào những cánh hoa đào, hoa mận khoe sắc. Cảnh sắc ấy khiến du khách ngỡ như lạc vào cõi tiên khi đất trời vào xuân…

Ngày Tết, người cao niên ở Hoài Khao hát Páo dung trong lễ nghi tín ngưỡng trong lễ cấp sắc, lễ, Tết. Nhưng người trung niên hát Páo dung trong lao động với những bài hát ca ngợi lao động, sản xuất, cảnh đẹp thiên nhiên, thời tiết, mùa vụ. Các đôi nam nữ Dao Tiền hát Páo dung với các bài hát ru, hát vui chơi, hát giao duyên, hát than…

Thùy Dương