Ba nhà kinh tế đoạt Nobel 2025 lý giải bí mật tăng trưởng bất tử

Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển ngày 13/10 công bố chủ nhân của giải Nobel Kinh tế năm 2025 cho 3 nhà khoa học gồm: Joel Mokyr (Đại học Northwestern (Mỹ), Philippe Aghion (Trường Kinh tế và Khoa học Chính trị London - Anh) và Peter Howitt (Đại học Brown - Mỹ).

Các nhà khoa học được trao giải nhờ nghiên cứu lý giải tăng trưởng kinh tế dựa trên đột phá sáng tạo.

Ba nhà khoa học Joel Mokyr, Philippe Aghion và Peter Howitt giành giải Nobel Kinh tế 2025.

Trong hai thế kỷ qua, thế giới lần đầu chứng kiến một giai đoạn tăng trưởng kinh tế ổn định và liên tục, giúp hàng tỷ người thoát nghèo và nâng cao đáng kể mức sống. Tuy nhiên, suốt phần lớn lịch sử nhân loại, mức sống hầu như không đổi qua nhiều thế hệ. Dù đôi lúc xuất hiện vài phát minh quan trọng, tăng trưởng vẫn trì trệ và không kéo dài.

Theo Giáo sư Joel Mokyr (sinh năm 1946 tại Leiden, Hà Lan), nhà sử học kinh tế thuộc Đại học Northwestern (Mỹ) – người nhận một nửa Giải Nobel Kinh tế 2025 – sự chuyển biến này chỉ thật sự bắt đầu từ Cách mạng Công nghiệp ở Anh hơn hai thế kỷ trước, khi tiến bộ khoa học và đổi mới công nghệ diễn ra liên tục, tạo nên vòng xoáy tri thức và đổi mới không ngừng.

Ông sử dụng các dữ liệu lịch sử để lý giải vì sao tăng trưởng bền vững trở thành chuẩn mực mới trong thế giới hiện đại. Trước các cuộc cách mạng công nghiệp, những phát minh thường chỉ mang tính rời rạc, thiếu nền tảng khoa học giải thích vì sao chúng hoạt động, khiến quá trình ứng dụng và cải tiến gặp nhiều giới hạn.

Mokyr cho rằng, để duy trì tăng trưởng dài hạn, xã hội cần một dòng chảy tri thức hữu dụng (useful knowledge) gồm hai thành tố gồm Tri thức lý thuyết (propositional knowledge) – giải thích tại sao hiện tượng tự nhiên xảy ra và Tri thức thực hành (prescriptive knowledge) – chỉ ra cách đạt được kết quả mong muốn.

Trước thế kỷ XVIII, con người chủ yếu dựa vào kinh nghiệm thực hành, “biết nó hiệu quả nhưng không hiểu tại sao”. Còn tri thức lý thuyết lại bị cô lập trong giới học giả, khiến việc cải tiến dựa trên nền tảng có sẵn rất khó khăn.

Bước ngoặt đến khi khoa học hiện đại hình thành: đo lường chính xác, thí nghiệm có kiểm soát, kết quả có thể tái lập. Từ đây, hai loại tri thức bắt đầu giao thoa, tạo nên vòng phản hồi giữa lý thuyết và ứng dụng thực tiễn. Chính cơ chế này làm tăng tốc đổi mới và duy trì tăng trưởng liên tục.

Mokyr đưa ra ví dụ: động cơ hơi nước được cải tiến khi con người hiểu rõ hơn về áp suất khí quyển; hay vai trò của oxy trong luyện kim đã nâng chất lượng thép vượt trội. Khi tri thức được tích lũy và ứng dụng rộng rãi, năng suất lao động tăng mạnh, tạo nên sự bứt phá kinh tế chưa từng có trong lịch sử.

Giáo sư cũng nhấn mạnh, sự cởi mở của xã hội trước ý tưởng mới và khả năng chấp nhận thay đổi là điều kiện thiết yếu. Khi con người được khuyến khích thử nghiệm, tranh luận và lan tỏa tri thức, đổi mới mới có thể tiếp nối và đó chính là nền tảng của tăng trưởng kinh tế bền vững.

Để trả lời câu hỏi “làm sao để đà tăng trưởng không bị chững lại?”, hai nhà kinh tế Philippe Aghion (Pháp) và Peter Howitt (Canada), đồng chủ nhân Giải Nobel Kinh tế 2025 đã đặt ra mô hình toán học từ năm 1992, diễn giải khái niệm “phá hủy sáng tạo”. Đây là cơ chế mô tả cách các doanh nghiệp không ngừng cạnh tranh bằng đổi mới, nơi mỗi phát minh mới vừa thay thế cái cũ, vừa mở ra tiến bộ tiếp theo.

Khái niệm này từng được Joseph Schumpeter nêu trong Chủ nghĩa tư bản, Chủ nghĩa xã hội và Dân chủ (1942), nhưng đến khi Aghion và Howitt lượng hóa bằng mô hình toán học, “phá hủy sáng tạo” mới được chứng minh là động lực bền vững của tăng trưởng hiện đại.

Theo lý thuyết này, kinh tế phát triển không theo đường thẳng mà qua chuỗi thay thế liên tục: doanh nghiệp hôm nay dẫn đầu có thể bị vượt qua chỉ sau một vòng đổi mới. Cơ chế vừa “phá hủy” vừa “kiến tạo” này khiến thế giới luôn vận động như thương mại điện tử thay thế bán lẻ truyền thống, hay phát trực tuyến làm biến mất băng video và DVD.

Mô hình của hai học giả cũng cho thấy sự cân bằng mong manh giữa đầu tư R&D, tiết kiệm, lãi suất và tăng trưởng. Khi lợi ích xã hội vượt lợi ích doanh nghiệp, cần chính sách hỗ trợ đổi mới; ngược lại, cạnh tranh quá gay gắt có thể dẫn đến thừa công nghệ và bất ổn.

Theo họ, nền kinh tế chỉ thực sự khỏe mạnh khi duy trì cạnh tranh lành mạnh, tránh độc quyền, khuyến khích tự do học thuật và mở rộng cơ hội cho các nhóm yếu thế, những điều kiện giúp “cỗ máy phá hủy sáng tạo” tiếp tục vận hành.

Chủ tịch Ủy ban Giải thưởng Khoa học Kinh tế, ông John Hassler đánh giá, công trình của các nhà khoa học được vinh danh năm nay cho thấy, không thể xem nhẹ vai trò của tăng trưởng kinh tế. “Chúng ta cần duy trì những cơ chế nền tảng cho sự hủy diệt mang tính sáng tạo, nếu không, nền kinh tế sẽ rơi vào tình trạng trì trệ", ông nói.

Giải Nobel Kinh tế không nằm trong năm hạng mục gốc do Alfred Nobel sáng lập, mà được Ngân hàng Trung ương Thụy Điển thiết lập năm 1968 “nhằm tưởng nhớ Alfred Nobel”.

Năm nay, ba nhà khoa học được vinh danh sẽ nhận huy chương vàng, bằng chứng nhận và phần thưởng trị giá 11 triệu kronor Thụy Điển (khoảng 1,2 triệu euro). Một nửa giải thưởng được trao cho Giáo sư Joel Mokyr vì đã “xác định những điều kiện tiên quyết của tăng trưởng bền vững thông qua tiến bộ công nghệ”, nửa còn lại thuộc về hai Giáo sư Philippe Aghion và Peter Howitt với công trình “lý thuyết tăng trưởng bền vững thông qua cơ chế phá hủy sáng tạo”.

Từ khi được trao lần đầu năm 1969 đến nay, Giải Nobel Kinh tế đã vinh danh 96 nhà khoa học, trong đó chỉ có ba phụ nữ. Người trẻ nhất từng nhận giải là nhà kinh tế người Pháp Esther Duflo, được trao năm 2019 khi mới 46 tuổi.

Năm 2024, ba học giả Daron Acemoglu, Simon Johnson và James A. Robinson được xướng tên nhờ công trình nghiên cứu về vai trò của thể chế đối với sự thịnh vượng quốc gia, góp phần lý giải nguyên nhân chênh lệch giàu nghèo giữa các nước.

Mai Nguyễn