Bác Hồ với báo chí

Chủ tịch Hồ Chí Minh với các nhà báo tại Đại hội III, Hội Nhà báo Việt Nam, tháng 9/1962. Nguồn: Bảo tàng Báo chí Việt Nam

Mấy nét “truyền thần” về Hồ Chí Minh - nhà báo cách mạng vĩ đại

Trong sự nghiệp cách mạng của Bác Hồ luôn luôn thể hiện sự hòa quyện, thống nhất giữa cách mạng với báo chí, báo chí với cách mạng. Người nói tất cả các bài báo của mình chỉ có một đề tài, đó là “chống thực dân đế quốc, chống phong kiến địa chủ, tuyên truyền độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội”. Người coi bài báo là tờ hịch cách mạng. Cây bút là vũ khí sắc bén phục vụ chính nghĩa, chống chủ nghĩa đế quốc và chủ nghĩa thực dân, đoàn kết các dân tộc để đấu tranh cho độc lập, tiến bộ xã hội, hòa bình, dân chủ và hạnh phúc cho cả loài người trên thế giới. Người sáng lập hoặc đồng sáng lập nhiều tờ báo như lớn như Le Paria, Thanh Niên, Lính Kách mệnh, Việt Lập... Người viết bài cho nhiều tờ báo ở ngoài và trong nước với nhiều ngôn ngữ khác nhau như tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng Nga, tiếng Trung, tiếng Việt... Đề tài, nội dung, hình thức, cách viết của Người vô cùng đa dạng, phong phú với cách thể hiện, bút pháp sắc sảo, độc đáo, đổi mới, sáng tạo, nhưng xuyên suốt, nhất quán trong tôn chỉ, mục đích, quan điểm, tư tưởng chính trị là “yêu điều thiện, ghét điều ác”. Điểm tựa mở đường để Bác Hồ trở thành nhà báo vĩ đại là xuất phát từ lòng yêu nước, thương dân, khát vọng cứu nước, cứu dân. Trên con đường đấu tranh giải phóng dân tộc, vừa nghiên cứu lý luận vừa hoạt động thực tiễn, từng bước Người nhận thức rõ vai trò của báo chí là vũ khí tư tưởng sắc bén, một công cụ tổ chức, tập hợp giáo dục, tuyền truyền, giác ngộ quần chúng nhanh chóng, phục vụ đắc lực, hiệu quả cho sự nghiệp cứu nước, cứu dân.

Bác Hồ viết cho nhiều báo trong thời gian, không gian, đối tượng, mục đích với cách thể hiện khác nhau. Kinh nghiệm viết báo của Người là “kinh nghiệm ngược”, nhưng nhờ “mọi việc đều dựa vào quyết tâm của mình, dựa vào lực lượng và sáng kiến của quần chúng” nên Chủ tịch Hồ Chí Minh trở thành nhà báo vĩ đại.

Từ những tin ngắn đầu tiên được đăng báo đến cả một cột báo dài, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết truyện ngắn, tiểu thuyết. Trong quá trình đó đến khi trở thành nhà báo lớn, Người khổ công rèn luyện về lập trường và bản lĩnh chính trị; luôn khiêm tốn, miệt mài học tập, cố gắng không ngừng nhằm nâng cao trình độ và hiểu biết về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, ngoại ngữ. Người đi vào thực tiễn, thấu hiểu và thấu cảm cuộc sống của giai cấp công nhân, Nhân dân lao động và quần chúng lao khổ. Thực tiễn và quần chúng Nhân dân là những người thầy lớn của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong sự nghiệp báo chí, đem lại cho Người nguồn cảm hứng vô tận để viết báo. Người thường nhắc nhủ những người làm báo khi viết phải tự đặt câu hỏi: Viết cho ai xem? Viết để làm gì? Viết như thế nào? Lấy tư liệu đâu mà viết? Sự nghiệp và di sản báo chí của Chủ tịch Hồ Chí Minh trả lời hoàn hảo các câu hỏi đó.

Tư tưởng, đặc điểm báo chí Hồ Chí Minh

Thứ nhất, báo chí Hồ Chí Minh có sự kết hợp nhuần nhuyễn dân tộc, giai cấp, nhân loại. Nói đến dân tộc là bàn về những giá trị văn hóa và tinh thần dân tộc, khát vọng độc lập dân tộc, giải phóng và phát triển. Nhân loại là nói đến nỗi đau, số phận và khát vọng của loài người về hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội; là vấn đề ở đời và làm người, tức phải thương nhân loại đau khổ, bị áp bức; là “bốn phương vô sản, bốn biển đều là anh em”. Các bài báo của Chủ tịch Hồ Chí Minh cho thấy một sự nhuần nhuyễn dân tộc, giai cấp, nhân loại: “Dù màu da có khác nhau, trên đời này chỉ có hai giống người: giống người bóc lột và giống người bị bóc lột. Mà cũng chỉ có một mối tình hữu ái là thật mà thôi: tình hữu ái vô sản”. “Rằng đây bốn bể một nhà/ Vàng đen trắng đỏ đều là anh em”. Bằng ngòi bút sắc sảo, dân tộc và nhân loại được Người xử lý một cách sáng tạo trên lập trường giai cấp công nhân, nắm được cái hồn, tinh thần của học thuyết Mác - Lênin. Tính giai cấp mang lại sự hướng đạo, tính tiên phong của báo chí cách mạng.

Bác Hồ nói chuyện với các nhà báo tháng 9/1960. Ảnh tư liệu

Hồ Chí Minh sinh ra trong cái nôi của chủ nghĩa yêu nước, lớn lên trên mảnh đất phì nhiêu thấm đẫm giá trị tinh thần truyền thống hàng nghìn năm của dân tộc Việt Nam, tắm mình trong hồn dân tộc. Người viết báo trên cái nền kiên cố “gốc tích Hồng Bàng”; hai tiếng “đồng bào”; con Hồng cháu Lạc. Từ đó Người tiếp thu tinh hoa văn hóa Đông - Tây, đi tới cái nhân loại những người cùng khổ, bị áp bức. Tinh thần các giá trị châu Á, châu Âu gắn với sự nghiệp giải phóng và phát triển Việt Nam thấm đượm trong nhiều bài báo của Hồ Chí Minh. Người là hiện thân của cuộc đấu tranh quyết liệt chống thực dân phương Tây, lại rất gần với văn hóa phương Tây. Đọc sách bằng nhiều thứ tiếng khác nhau không chỉ là vấn đề tri thức trong các tác phẩm đó, mà một điều quan trọng là Hồ Chí Minh đến với kho tàng văn hóa, văn minh, khát vọng của nhân loại. Nhà báo Pháp Giăng Lacutuya (Lacouture) nhắc lại lời Bác trong buổi tiếp chuyện Người năm 1946. Người nói: “Một dân tộc như dân tộc của anh đã cho thế giới một nền văn hóa ca ngợi tự do thì dù sao đi nữa bao giờ cũng tìm thấy ở chúng tôi những người bạn. Anh có biết là không năm nào là tôi không say mê đọc lại Vichto Huygô và Misơlê. Các quan điểm trong các văn phẩm đó hoàn toàn rõ rệt, đó là quan điểm giống một cách lạ lùng quan điểm của dân nghèo chúng tôi”.

Thứ hai, báo chí Hồ Chí Minh đậm tính thực tiễn, tính quần chúng, tính cách mạng. Các bài báo của Bác Hồ phản ánh những điều “mắt thấy tai nghe”, đòi hỏi, khát vọng của Nhân dân Việt Nam và nhân loại bị áp bức, kêu gọi họ đứng lên “đem sức ta mà tự giải phóng cho ta”. Báo chí Hồ Chí Minh chỉ rõ con đường cho các dân tộc: “Muốn được giải phóng, các dân tộc chỉ có thể trông cậy vào mình, trông cậy vào lực lượng của bản thân mình”.

Tính quần chúng trong báo chí Hồ Chí Minh thể hiện ở việc dựa vào quần chúng, phản ánh khát vọng của quần chúng, hướng tới phục vụ quần chúng, vì lợi quyền của quần chúng là độc lập, tự do, hạnh phúc, không ngừng nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của Nhân dân.

Quan trọng nhất trong di sản báo chí Hồ Chí Minh là ở hai chữ “Cách mệnh! Bài học có giá trị lớn Người để lại cho những người làm báo là “phải có lập trường chính trị vững chắc. Chính trị phải làm chủ. Đường lối chính trị đúng thì những việc khác mới đúng được”. Trên nền tảng lập trường chính trị, Người xác định rõ ràng, dứt khoát viết báo phải có “tính chất quần chúng và tinh thần chiến đấu. Tính cách mạng là sâu sắc nhất, có ý nghĩa nhất trong di sản báo chí Hồ Chí Minh. Những trang viết, bài viết về chống chủ nghĩa đế quốc, chủ nghĩa thực dân đòi độc lập tự do; chống chiến tranh đòi hòa bình, công lý; chống cũ kỹ, lạc hậu xây dựng xã hội mới; chống tham ô, lãng phí, quan liêu, chủ nghĩa cá nhân, thực hành cần kiệm liêm chính, chí công vô tư mang hơi thở, sinh khí của sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, giải phóng xã hội, giải phóng con người.

Thứ ba, báo chí Hồ Chí Minh thể hiện sự hòa quyện của tri thức triết học, văn học, sử học, ngôn ngữ học. Tri thức sử học được Hồ Chí Minh khai thác viết báo và các bài báo của Người lại là một pho sử lớn của dân tộc và nhân loại. Những trang sử vinh quang của dân tộc, cả “pho lịch sử bằng vàng” của Đảng và các phong trào cách mạng, lịch sử thế giới được khắc họa đậm nét, sinh động, hiện thực qua ngòi bút sắc sảo của nhà báo cách mạng Hồ Chí Minh. Điều cần nhấn mạnh là lịch sử thế giới không chỉ cách mạng vô sản Nga, mà cả cách mạng tư sản Mỹ, Pháp, phong trào giải phóng dân tộc và lịch sử nhiều nước khác với những nhân vật tiêu biểu đều được Hồ Chí Minh khai thác tối đa trong các bài báo của mình. Thượng nghị sĩ Anh William Warbey (Uyliơm Uoby) cho biết: “Sự ngưỡng mộ của Hồ Chí Minh đối với những thành tích lịch sử và những hoài bão của nhân dân Mỹ bắt nguồn từ những chuyến thăm New York, Boston và những TP khác ở bờ biển phía Đông… Trong những thập kỷ đầu của thế kỷ XX, ông đã có cơ hội biết và yêu nhân dân Mỹ và qua sách báo, ông đã ngưỡng mộ chính khách của họ là Abraham Lincoln. Cuộc chiến đấu của Lincoln chống chế độ nô lệ và sự bóc lột lao động đối với ông Hồ như là một tiếng vọng của chính sứ mạng của mình là giải phóng Nhân dân Việt Nam”.

Người viết kịch, truyện ngắn, tiểu thuyết, dùng các mẩu chuyện, hình ảnh, thơ, văn hóa dân gian... một cách sinh động, tinh tế, có hiệu quả trong nhiều bài báo ở các giai đoạn lịch sử với các đối tượng khác nhau. Vì vậy báo chí Hồ Chí Minh không chỉ có giá trị báo chí mà còn chứa đựng giá trị văn học, sử học, góp phần khắc họa rõ nét diện mạo nhà báo vĩ đại, nhà văn hóa kiệt xuất Hồ Chí Minh.

Thứ tư, tính bền vững, giá trị trường tồn, soi sáng. Tư tưởng Hồ Chí Minh là tài sản tinh thần vô cùng to lớn và quý giá của Đảng và dân tộc ta, mãi mãi soi đường cho sự nghiệp cách mạng của Nhân dân ta giành thắng lợi. Báo chí là một kênh thể hiện tư tưởng của Người. Đọc các bài báo của Bác cách đây hơn cả trăm năm, chúng ta thấy vẫn vẹn nguyên giá trị, soi đường đổi mới, hướng tới tương lai, trường tồn cùng dân tộc và nhân loại. Tính thời sự, bền vững, trường tồn, hiện đại trong báo chí Hồ Chí Minh trước hết và xuyên suốt là ở các quan điểm triết học, chính trị, tư tưởng, bình đẳng, nhân đạo, nhân văn, hòa bình, hữu nghị; thể hiện đậm nét ở mục đích của báo chí là phục vụ Nhân dân, phục vụ cách mạng, xây dựng chủ nghĩa xã hội, thực hiện nền hòa bình chân chính bền vững trên thế giới. Báo chí Hồ Chí Minh phân tích, khẳng định giá trị của chủ nghĩa Mác - Lênin, thực hiện tốt chức năng giải thích đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước. Di sản báo chí Hồ Chí Minh luôn luôn mang hơi thở của thời đại, chứa đựng sinh khí mới, phản ánh tính thời sự, có giá trị lý luận và thực tiễn cao. Tính tư tưởng, tính quần chúng, tính cách mạng, tính nhân văn, tinh thần chiến đấu chống cái ác, xây cái thiện trong di sản báo chí Hồ Chí Minh đang hiện hữu, được khắc ghi đậm nét trong báo chí hiện đại ngày nay.

Nhiều bài báo về chính trị, văn hóa, con người, đạo đức, xây dựng Đảng, khát vọng phát triển trong di sản báo chí Hồ Chí Minh cách đây 100 năm được coi là những tác phẩm “gối đầu giường” của cán bộ, đảng viên và Nhân dân trong giai đoạn hiện nay. Chẳng hạn các bài Nhân tài và kiến quốc (tháng 11/1945), Tìm người tài đức (tháng 11/1946); các bài báo in thành sách Đời sống mới (tháng 3/1947), Sửa đổi lối làm việc (tháng 10/1947), Cần, kiệm, liêm, chính (tháng 6/1949), Dân vận (tháng 10/1949), Đạo đức cách mạng (năm 1958), Nâng cao đạo đức cách mạng, quét sạch chủ nghĩa cá nhân (tháng 2/1969); các bài báo viết về tự phê bình và phê bình, về cán bộ, đảng viên và xây dựng Đảng... Tất cả vẫn còn nguyên giá trị, mang tính thời sự nóng hổi. Ngay cả những bài viết có tính lịch sử như Thư gửi các học sinh (tháng 9/1945), Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến (tháng 12/1946), Không có gì quý hơn độc lập, tự do! (tháng 7/1966) vẫn sục sôi, hừng hực khí thế, tinh thần đại đoàn kết toàn dân tộc đứng lên phá cái cũ, xây cái mới vì phẩm giá con người, kiến tạo tương lai hòa bình, ổn định, thịnh vượng và bền vững cho mọi người dân hôm nay và mai sau.

Hồ Chí Minh là một tấm gương sáng ngời không chỉ ở phẩm chất đạo đức, lập trường chính trị, nội dung tư tưởng trong các bài báo, mà một điểm hết sức quan trọng có ý nghĩa và giá trị trường tồn là phong cách báo chí và đào tạo đội ngũ những người làm báo có phẩm chất chính trị đạo đức, năng lực chuyên môn, văn hóa, ngoại ngữ, có cách viết tốt, giúp họ hoàn thành sứ mệnh vẻ vang “phò chính, trừ tà”. Hệ thống quan điểm và tấm gương làm báo của Hồ Chí Minh là bài học phong phú, đa dạng, bổ ích, vô cùng quý báu cho những người làm báo hôm nay và các thế hệ mai sau, tạo dựng một nền báo chí cách mạng Việt Nam vươn tầm cùng dân tộc và nhân loại.q

PGS.TS Bùi Đình Phong

PGS.TS Bùi Đình Phong