Bài 2: Nên cân bằng giữa lợi ích ngắn hạn và bền vững lâu dài

Ở Châu Á và Châu Phi - nơi còn nhiều quốc gia đang trong giai đoạn phát triển, thủy điện nhỏ vẫn tăng trưởng do yếu tố kinh tế. Việc thay thế thủy điện nhỏ đối mặt thách thức vì chi phí cao do phải xây dựng thêm đường truyền tải điện mới và nhiều yếu tố khác. Thế nên, với các nước đang phát triển, thủy điện nhỏ vẫn là nguồn năng lượng khó thay thế trong một sớm một chiều. Vì vậy, Tổ chức Năng lượng Quốc tế (IEA) kêu gọi hiện đại hóa theo mô hình kết hợp thủy điện với điện gió, điện mặt trời và hạt nhân.

Dỡ bỏ đập Savage Rapids trên sông Rogue, bang Oregon, Mỹ năm 2009. Ảnh: Oregon State University

Thu hẹp thủy điện nhỏ

Theo IEA, thủy điện toàn cầu sẽ tăng 17% công suất đến năm 2030, nhưng đang gặp sự cạnh tranh trực diện từ điện gió và điện mặt trời. Xu hướng thu hẹp thủy điện nhỏ đang ngày càng rõ hơn dựa trên dữ liệu từ các báo cáo chính thức, nghiên cứu khoa học và ví dụ thực tế. Nguồn năng lượng điện gió, mặt trời và hạt nhân (SMR) đang nổi lên như các lựa chọn thay thế bền vững hơn.

Trên phạm vi toàn cầu, đã có hơn 3.869 đập bị tháo dỡ từ 1950-2016, chủ yếu thủy điện nhỏ. Từ năm 2020 đến 2025, xu hướng ngừng hoạt động thủy điện nhỏ tập trung ở Mỹ và Châu Âu, nơi môi trường là ưu tiên hàng đầu. Cụ thể, ở Mỹ đã có hơn 1.000 đập đã bị tháo dỡ trong ba thập kỷ qua, dẫn đến sự phục hồi đáng kể của các loài thủy sản, chẳng hạn như lượng cá hồi đã tăng cao sau khi tháo dỡ đập Edwards trên sông Kennebec, bang Maine. Tốc độ tháo dỡ tăng nhanh sau 2020 do các chương trình phục hồi sông như dự án Klamath River năm 2024, tháo dỡ bốn đập thủy điện (tổng công suất 163 MW), mở ra 400 dặm sông cho cá hồi di cư, phục hồi gần 1.000 hecta đất ngập.

Ở Châu Âu, Dam Removal Europe báo cáo có 487 đập thủy điện bị tháo dỡ năm 2023, bao gồm nhiều thủy điện nhỏ ở Pháp, Thụy Điển và Phần Lan. Xu hướng này đặc biệt rõ nét ở Mỹ và Châu Âu, nơi hàng nghìn đập thủy điện nhỏ đã bị tháo dỡ từ những năm 1990, trong khi các nước đang phát triển vẫn duy trì sự tăng trưởng thủy điện nhỏ nhưng với tốc độ chậm lại.

Tại Trung Quốc, bên cạnh các đập thủy điện khổng lồ vẫn đóng vai trong quan trọng trong việc cung cấp nguồn năng lượng, quá trình tháo dỡ các đập thủy điện nhỏ cũng tăng nhanh. Đơn cử, sông Xích Thủy (Chishui) là một nhánh chính của thượng nguồn sông Dương Tử (Yangtze), con sông dài nhất châu Á, từ lâu đã là nơi trú ẩn cuối cùng cho nhiều loài cá quý hiếm và đặc hữu ở phần thượng nguồn, đặc biệt là loài cá tầm thìa khổng lồ đang trên bờ tuyệt chủng.

Trung Quốc thả cá tầm xuống sông Dương Tử. Ảnh: Xinhua

Từ năm 2020, Trung Quốc khởi động một chiến dịch phá dỡ đập thủy điện nhỏ với quy mô lớn. Đến cuối năm 2024, tổng cộng có 300/357 đập đã bị tháo dỡ và 342/373 nhà máy thủy điện nhỏ thuộc hệ thống sông Dương Tử đã ngừng hoạt động, theo báo cáo từ cơ quan truyền thông nhà nước của nước sở tại. Tại một tỉnh khác của Trung Quốc là Tứ Xuyên (nằm ở thượng nguồn sông Dương Tử), tính đến cuối năm 2021 đã có hơn 5.131 nhà máy thủy điện được điều chỉnh, trong số đó 1.223 nhà máy chính thức đóng cửa.

Trân trọng thiên nhiên

Hệ thống thủy điện dày đặc và các đập đã làm chia cắt môi trường sống, làm gián đoạn dòng chảy tự nhiên, và cô lập các khu sinh sống gây ảnh hưởng tiêu cực đến việc sinh sản của các loài thủy sản. Việc xây dựng đập và nhà máy thủy điện ồ ạt trong những thập kỷ qua đã làm thay đổi dòng chảy, giảm oxy trong nước, phân đoạn môi trường sống và ngăn chặn việc di cư của cá. Nhiều khu vực thủy sinh bị tàn phá, các loài cá bản địa quý hiếm bị đe dọa nghiêm trọng. Việc tháo bỏ đập và ngừng hoạt động thủy điện nhỏ cho thấy một sự thay đổi lớn trong cách nhìn nhận phát triển và bảo tồn, ưu tiên phục hồi tự nhiên, bảo vệ đa dạng sinh học hơn là tối đa hóa sản xuất điện. Xu thế loại bỏ thủy điện nhỏ cho thấy sự cân nhắc giữa phát triển năng lượng và bảo vệ môi trường, giữa lợi ích ngắn hạn và bền vững lâu dài.

Sông Xích Thủy - nơi Trung Quốc tháo dỡ khoảng 300 đập thủy điện nhỏ

Quá trình thu hẹp thủy điện nhỏ tăng tốc trong vài năm gần đây là nhờ sự phát triển của công nghệ giúp cho điện gió, mặt trời, hạt nhân SMR có chi phí đầu tư thấp hơn đáng kể và đặc biệt có tác động môi trường theo hướng tích cực hơn. Một phân tích từ Our World in Data cho thấy, rủi ro từ vỡ đập và khí methane từ hồ chứa làm thủy điện kém an toàn hơn so với điện hạt nhân, điện gió, điện mặt trời. Điện hạt nhân thế hệ mới, đặc biệt SMR, có mức phát thải khí nhà kính vòng đời thấp (khoảng 12g CO2-eq/kWh), so với thủy điện nhỏ (có thể lên đến 30-50g tùy trường hợp) và gió (11g).

Điện gió và điện mặt trời là lựa chọn hàng đầu để thay thế thủy điện nhỏ nhờ chi phí thấp và triển khai nhanh. Một nghiên cứu từ Nature Sustainability cho thấy điện mặt trời có thể thay thế toàn bộ thủy điện ở Mỹ (2.603 đập) mà chỉ tốn diện tích bằng 13% diện tích hồ chứa. Điển hình, dự án Lower Snake River Dams được thay bằng 12.000 MW điện gió và mặt trời, kết hợp pin lưu trữ và turbine khí hydro. Chi phí thay thế 77-139 USD/MWh so với chi phí xây dựng 13-17 USD của thủy điện, nhưng lợi ích môi trường vượt trội như phục hồi lượng cá hồi trên sông.

Với tiến bộ vượt trội về công nghệ, điện hạt nhân ngày nay không còn là nỗi ám ảnh thảm họa như trước đây. Điện hạt nhân thế hệ mới, đặc biệt là điện hạt nhân lò phản ứng mô-đun nhỏ (SMR) có công suất dưới 300 MW, là lựa chọn cho thay thế thủy điện nhỏ ở khu vực cần năng lượng ổn định, không phụ thuộc thời tiết. SMR có thể sản xuất hàng loạt, giảm chi phí và rút ngắn thời gian xây dựng so với lò lớn. Hai tổ chức Năng lượng nguyên tử thế giới (IAEA) và Hiệp hội Hạt nhân thế giới (WNA) đều nhấn mạnh SMR là nguồn cung cấp năng lượng cơ bản cho sản lượng mà điện gió, mặt trời còn thiếu.

Xu hướng thay thế thủy điện nhỏ bằng năng lượng gió, mặt trời và SMR phản ánh cam kết toàn cầu với hướng đi bền vững. Dù thách thức tồn tại, lợi ích môi trường và kinh tế sẽ thúc đẩy quá trình này, dẫn đến lưới điện sạch hơn. Để đạt mục tiêu Net Zero vào năm 2050, thế giới cần thay đổi cơ cấu nguồn điện gồm 67% điện tái tạo và 12% điện hạt nhân, trong đó điện hạt nhân thế hệ mới SMR được kỳ vọng sẽ là nguồn điện không phát thải sẽ tăng trưởng nhanh.

TÂN PHONG - MINH LUÂN