Bài học cho Việt Nam từ dinh dưỡng học đường Nhật Bản

Xây dựng chính sách quốc gia về vấn đề dinh dưỡng học đường

Theo GS Nakamura Teiji, Chủ tịch Hiệp hội Dinh dưỡng Nhật Bản chia sẻ, hơn một thế kỷ qua, Nhật Bản đã trải qua cả hai cực đoan của dinh dưỡng – nạn đói trong chiến tranh và béo phì do thừa thực phẩm khi kinh tế tăng trưởng. Nhưng điều đáng chú ý là họ chủ động giải quyết từng vấn đề theo từng giai đoạn, để xây dựng nên một xã hội có chế độ ăn cân đối và tuổi thọ cao hàng đầu thế giới.

Cần xem dinh dưỡng như một lĩnh vực độc lập, có luật và chính sách riêng thay vì chỉ là nội dung phụ của y tế hay nông nghiệp.

Thành công này bắt nguồn từ chính sách dinh dưỡng độc lập – được tách riêng khỏi lĩnh vực y tế và nông nghiệp, có khung pháp lý và hệ thống chuyên gia riêng. Ngay từ năm 1945, Nhật Bản đã ban hành "Quy định về chuyên gia dinh dưỡng", và chỉ hai năm sau, "Luật Chuyên gia Dinh dưỡng" chính thức ra đời. Đây là bước ngoặt khi kiến thức dinh dưỡng được nhìn nhận như yếu tố sống còn của quốc gia.

GS Nakamura Teiji, Chủ tịch Hiệp hội Dinh dưỡng Nhật Bản chia sẻ về kinh nghiệm của Nhật Bản trong xây dựng Luật Bữa trưa học đường ở Nhật Bản.

Tại các quốc gia phát triển phương Tây, chuyên gia dinh dưỡng chủ yếu làm việc trong bệnh viện, chịu trách nhiệm xây dựng và hướng dẫn chế độ ăn điều trị cho bệnh nhân. Tại Nhật Bản, ngoài công việc trong bệnh viện, họ còn đảm nhiệm vai trò trong lĩnh vực y tế công cộng tại cơ quan nhà nước, trung tâm y tế, cộng đồng và đặc biệt là trường học.

Bữa ăn học đường và giáo dục về thực phẩm trở thành một phần quan trọng của chính sách dinh dưỡng đặc thù tại Nhật Bản. Điều này xuất phát từ thực tế rằng, trong quá trình hiện đại hóa, Nhật Bản nhiều lần phải trải qua chiến tranh và nạn thiếu lương thực, dẫn đến suy dinh dưỡng. Việc thiết lập hệ thống chứng chỉ quốc gia cho chuyên gia dinh dưỡng cũng chính là một giải pháp nhằm ứng phó và cải thiện tình trạng này.

Năm 1952, "Luật Cải thiện Dinh dưỡng" yêu cầu thành lập bếp ăn tập thể tại các trường học, bệnh viện và nhà máy, có chuyên gia dinh dưỡng phụ trách. Hai năm sau, "Luật Bữa trưa học đường" (1954) ra đời, đặt mục tiêu tất cả học sinh tiểu học được ăn trưa tại trường – một quyết sách mang tính nhân văn sâu sắc trong bối cảnh đất nước còn nghèo nàn sau chiến tranh.

Thực tế, chương trình bữa ăn học đường ở Nhật không bắt đầu từ các sắc lệnh hành chính, mà từ sáng kiến của địa phương và cộng đồng. Từ những năm 1920, các "kỹ thuật viên dinh dưỡng" đã hỗ trợ trường học tổ chức bữa ăn trưa. Chính nỗ lực từ cơ sở đã tạo nền tảng để nhà nước ban hành luật và mở rộng quy mô toàn quốc.

Bước sang thời kỳ phát triển, Nhật Bản lại đối mặt với vấn đề "thừa dinh dưỡng": ăn quá nhiều năng lượng, béo phì, thói quen ăn uống mất cân đối và xa rời văn hóa ẩm thực truyền thống. Để khắc phục, năm 2006, Luật Shokuiku (Giáo dục về dinh dưỡng và thực phẩm) được ban hành. Đây là đạo luật mang tính nền tảng, hướng đến việc hình thành thế hệ công dân có hiểu biết đúng về thực phẩm, biết lựa chọn, cảm nhận và trân trọng giá trị của bữa ăn.

Các mục tiêu của Shokuiku không chỉ là cải thiện sức khỏe, mà còn bồi dưỡng phẩm chất nhân văn và ý thức bảo vệ môi trường. Trẻ em Nhật được dạy về quy trình sản xuất, chế biến, phục vụ, chia sẻ, cảm ơn trước và sau bữa ăn – coi đó là một phần của giáo dục đạo đức.

Năm 2008, "Luật Bữa trưa học đường" được sửa đổi toàn diện, bổ sung mục tiêu giáo dục về văn hóa ẩm thực và môi trường. Bữa ăn học đường từ đó trở thành một phần của chương trình giáo dục toàn diện, giúp học sinh không chỉ được ăn đủ dinh dưỡng mà còn học cách tôn trọng thiên nhiên, người lao động và văn hóa truyền thống.

GS Nakamura Teiji chia sẻ, Nhật Bản thành công trong cải thiện chế độ ăn và dinh dưỡng là vì Nhật Bản coi vấn đề dinh dưỡng là thách thức cấp bách và triển khai các chính sách quốc gia riêng để giải quyết.

Dinh dưỡng được tách riêng khỏi chính sách y tế và chính sách lương thực, hình thành một chính sách dinh dưỡng độc lập với hệ thống luật pháp và quy định rõ ràng.

Ngoài ra, Nhật Bản chú trọng đào tạo đội ngũ chuyên môn, các chuyên gia dinh dưỡng, đủ năng lực đóng vai trò nòng cốt trong việc triển khai các chính sách cải thiện dinh dưỡng. Ông cũng cho biết, hiện tại, Quốc hội Nhật Bản đang thảo luận về việc miễn hoàn toàn học phí bữa trưa học đường. Tất cả các đảng chính trị đều ủng hộ dự luật này. Điều đó cho thấy đã có sự đồng thuận trên phạm vi toàn quốc rằng bữa trưa học đường nên được duy trì bằng ngân sách nhà nước, giống như giáo dục phổ thông. Đây là một tín hiệu đáng mừng, nhưng cũng cần nhớ rằng để đạt được bước tiến này, nhiều bên liên quan đã phải nỗ lực liên tục trong suốt gần 100 năm qua.

Ngành công nghiệp thực phẩm đồng hành cũng bữa ăn học đường

Theo GS Nakamura Teiji, bữa ăn học đường, bữa ăn tại bệnh viện và các bữa ăn phục vụ trong các cơ sở tập thể khác đều đòi hỏi nguồn cung cấp thực phẩm với khối lượng lớn.

Để triển khai bữa ăn học đường một cách bền vững, trong bối cảnh mục tiêu của bữa ăn học đường là thúc đẩy sự phát triển toàn diện và lành mạnh của trẻ em, thực phẩm sử dụng phải bảo đảm an toàn vệ sinh thực phẩm, có thành phần dinh dưỡng rõ ràng và giá thành phù hợp.

Điều này đồng nghĩa với việc cần lựa chọn các doanh nghiệp thấu hiểu mục tiêu và giá trị của chương trình bữa ăn học đường, đồng thời triển khai các hoạt động nâng cao nhận thức cho các doanh nghiệp này.

Bữa ăn học đường là nền tảng dinh dưỡng vững chắc cho sự phát triển của tầm vóc người Việt.

Đặc biệt, sữa là thực phẩm giàu dinh dưỡng, gần như cung cấp đầy đủ các nhóm chất thiết yếu, vì vậy được coi là thực phẩm chủ đạo trong bữa ăn học đường. Tại Nhật Bản, chương trình bữa ăn học đường khởi đầu từ việc cung cấp sữa; khi điều kiện thực phẩm được cải thiện, lần lượt bổ sung bánh mì, món chính, món phụ và trái cây, hình thành nên hệ thống bữa ăn học đường toàn diện như hiện nay.

Các doanh nghiệp sản xuất thực phẩm cần phát triển sản phẩm phù hợp với nhu cầu tăng trưởng của trẻ em, và việc lựa chọn nhà cung cấp cần được cân nhắc kỹ lưỡng.

Để duy trì hệ thống bữa ăn học đường quy mô toàn quốc, Nhật Bản xây dựng mối liên kết chặt chẽ giữa nhà nước – nhà trường – doanh nghiệp. Ngành công nghiệp thực phẩm được định hướng sản xuất thực phẩm an toàn, có hàm lượng dinh dưỡng rõ ràng và giá thành phù hợp. Sữa là thực phẩm đầu tiên được đưa vào bữa ăn học đường, sau đó bổ sung bánh mì, món chính, món phụ, trái cây, tạo nên mô hình dinh dưỡng cân đối, khoa học.

Về tài chính, ngân sách công đảm bảo cơ sở vật chất, điện nước và nhân sự; còn chi phí thực phẩm do phụ huynh chi trả, tùy khả năng từng địa phương. Gần đây, Quốc hội Nhật đang thảo luận dự luật miễn hoàn toàn phí bữa trưa học đường, coi đây là phần thiết yếu của giáo dục phổ thông – một bước tiến lớn thể hiện sự đồng thuận xã hội.

Những kinh nghiệm từ Nhật Bản gợi mở nhiều hướng đi cho Việt Nam trong quá trình xây dựng Luật Dinh dưỡng học đường. Trước hết, cần xem dinh dưỡng như một lĩnh vực độc lập, có luật và chính sách riêng thay vì chỉ là nội dung phụ của y tế hay nông nghiệp. Thứ hai, đào tạo và sử dụng chuyên gia dinh dưỡng chuyên trách tại trường học, đảm bảo tính chuyên môn và đồng bộ trong thực thi. Thứ ba, gắn bữa ăn học đường với giáo dục văn hóa và lối sống, giúp học sinh không chỉ ăn đủ mà còn học cách "ăn đúng" và "ăn biết ơn".

Sau cùng, sự thành công của Nhật Bản là minh chứng rằng chính sách chỉ bền vững khi được toàn xã hội đồng hành – từ nhà trường, phụ huynh đến doanh nghiệp và chính quyền. Nếu Việt Nam xây dựng được khung pháp lý chặt chẽ, coi bữa ăn học đường là một quyền lợi phổ cập của trẻ em, thì đó sẽ là nền móng quan trọng cho một thế hệ khỏe mạnh, thông minh và giàu lòng nhân ái.

Lan Tường