'Bán máu' cho AI, nhà xuất bản khoa học tăng mạnh doanh thu

Ảnh: FB Taylor & Francis.

Khi Chính phủ Mỹ siết chặt chi tiêu cho nghiên cứu, một số nhà xuất bản đã ký hợp đồng cấp phép nội dung cho các công ty trí tuệ nhân tạo nhằm tạo ra nguồn doanh thu mới, theo Bloomberg đưa tin.

Phao cứu sinh với xuất bản học thuật

Năm 2024, nhà xuất bản Taylor & Francis, một trong những tập đoàn xuất bản sách khoa học xã hội, khoa học kỹ thuật lớn nhất thế giới, đã ký thỏa thuận trị giá 10 triệu USD với Microsoft, cho phép “gã khổng lồ công nghệ” tiếp cận một phần thư viện nội dung nhằm huấn luyện mô hình ngôn ngữ lớn (LLM). Nhà xuất bản Bloomsbury cũng tuyên bố đang tìm cách “kiếm tiền từ nội dung học thuật thông qua các thỏa thuận AI”, còn nhà xuất bản John Wiley & Sons đầu năm nay đã công bố hợp tác với Amazon Web Services và Perplexity (một công cụ tìm kiếm thông mình sử dụng AI).

Những thương vụ này mang lại cú hích rõ rệt cho doanh thu của các nhà xuất bản lớn. Riêng trong năm 2024, Informa (công ty mẹ của Taylor & Francis) đã thu về 75 triệu USD từ việc cấp quyền truy cập dữ liệu - bao gồm hợp tác với Microsoft và một đối tác giấu tên - giúp chỉ số tăng trưởng doanh thu của nhà xuất bản này đạt 15%, trong khi năm trước chỉ đạt 3%. Nếu không tính khoản thu từ thương vụ với AI, mức tăng trưởng tự thân chỉ đạt khoảng 3,5%, theo phân tích của chuyên gia William Larwood từ Berenberg.

Các thương vụ này có thể là “phao cứu sinh” trong bối cảnh Tổng thống Donald Trump đề xuất cắt giảm mạnh ngân sách cho lĩnh vực nghiên cứu.

Ông Larwood ước tính khoảng 11% doanh thu từ các tài khoản đăng ký của Taylor & Francis có nguy cơ chịu ảnh hưởng trong năm 2026. Nếu đề xuất cắt giảm 43% ngân sách cho Viện Y tế Quốc gia Mỹ (NIH) của tổng thống Mỹ được thông qua, đơn vị này có thể mất đến 33 triệu bảng Anh doanh thu. Trong trường hợp mức cắt giảm nhẹ hơn là 25%, con số tổn thất vẫn có thể lên đến 19 triệu bảng Anh.

Tranh chấp lợi nhuận và quyền cấp phép truy cập nội dung

Làn sóng ký kết hợp đồng bản quyền giữa các nhà xuất bản học thuật và công ty AI phản ánh xu hướng của ngành xuất bản thế giới: vừa đấu tranh chống AI, vừa tìm cách hợp tác với các “ông lớn công nghệ”.

Gần đây,The New York Times đã đạt thỏa thuận cấp phép nội dung với Amazon, cho phép công ty này sử dụng nội dung cho các nền tảng AI, sau nhiều năm kiện tụng với OpenAI và Microsoft về hành vi xâm phạm bản quyền. Tương tự, The Atlantic và Vox Media cũng đã ký hợp đồng để tránh tình trạng các công ty công nghệ thu thập dữ liệu tự do mà không trả phí bản quyền.

“Hợp đồng cấp phép là cách đơn giản nhất để giải quyết các tranh chấp bản quyền giữa nhà phát triển AI và các bên sở hữu nội dung”, nhà phân tích pháp lý Tamlin Bason từ Bloomberg Intelligence nhận định.

Tuy nhiên, vấn đề chia sẻ lợi nhuận trong các thương vụ AI vẫn còn nhiều tranh cãi. Một số tác giả cho biết họ không có cơ hội rút tác phẩm của mình khỏi “bể dữ liệu” được sử dụng để huấn luyện AI, cũng như không được nhận khoản thù lao xứng đáng.

Microsoft từng đề nghị trả 5.000 USD cho mỗi tựa sách của HarperCollins, khoản trả này chia đôi giữa nhà xuất bản và tác giả. Tuy nhiên, mức thù lao không hề có khoảng cố định. Giám đốc điều hành của Hiệp hội Tác giả Mỹ (Authors Guild) Mary Rasenberger cho rằng tác giả cần được hỏi ý kiến và nhận 75-85% doanh thu từ các hợp đồng AI. Bà cho biết có một tác giả chỉ được trả 97 USD từ Taylor & Francis cho một cuốn sách dùng để huấn luyện AI.

Năm ngoái, Taylor & Francis cũng gặp chỉ trích từ các tác giả khi không thông báo cho họ về thương vụ bán nội dung với Microsoft. Đáp lại chỉ trích này, đại diện Taylor & Francis nói rằng đơn vị này đã bảo vệ các tác phẩm, cũng là bảo vệ quyền lợi tác giả. “Lợi nhuận từ các thỏa thuận này được chia sẻ với tác giả và chủ sở hữu bản quyền theo đúng điều khoản hợp đồng và kỳ trả nhuận bút”, đơn vị này cho biết, tuy nhiên, không đề cập gì tới việc liệu các tác giả có quyền rút tác phẩm của mình khỏi thương vụ AI này hay không.

“Các tác giả học thuật vốn không kỳ vọng kiếm nhiều tiền từ sách, nhưng họ muốn giữ quyền kiểm soát với tác phẩm của mình”, bà Rasenberger cho biết.

Các thương vụ giữa các đơn vị xuất bản nội dung với công ty công nghệ tiếp tục làm dấy lên lo ngại về tính minh bạch và quyền tác giả. Trong bối cảnh này, chính các đơn vị xuất bản cũng lo ngại mình trở nên “lạc hậu” trong thế giới nội dung do AI sản xuất. Câu hỏi đặt ra là, liệu các thương vụ này sẽ ảnh hưởng ra sao tới tác phẩm học thuật, tới công việc của các nhà nghiên cứu trong tương lai?

Thụy An