Bản thảo tiết lộ năm tháng cuối đời của Vincent van Gogh

Cuốn sách Avant et Après (tạm dịch: Trước và sau) do danh họa Paul Gauguin (1848-1903) viết vào hai tháng đầu năm 1903, tại Atuona, thủ phủ của đảo Hiva Oa, Polynesia (thuộc Pháp). Ba tháng sau, ông qua đời tại đây.

Avant et Après gồm 241 trang, kèm 27 minh họa của tác giả. Ở trang 13-24 của cuốn sách, Gauguin kể về giai đoạn hơn 2 tháng sống và vẽ tranh cùng Vincent van Gogh tại Arles, Pháp (năm 1888).

Đặc biệt, tác phẩm thuật lại chi tiết về sự kiện danh họa người Hà Lan tự cắt tai mình vào đêm 23/10/1888. Đây là tường thuật đầu tiên và cặn kẽ nhất về vụ việc này. Sau đó, mọi văn bản khác đều viết dựa trên câu chuyện mà Gauguin kể.

20 năm sau khi Gauguin mất, ấn bản đầu tiên của cuốn sách mới được nhà xuất bản G. Crès et Cie ra mắt tại Paris. Mới đây, phòng triển lãm Courtauld ở London, Pháp, đã mua lại bản thảo của cuốn Avant et Après, dự kiến trưng bày vào mùa xuân năm sau. Đây sẽ là lần đầu tiên bản thảo của cuốn sách này ra mắt công chúng yêu nghệ thuật.

Bìa trước của bản thảo Avant et Après (trái) và một trong các trang sách (phải). Nguồn: The Courtauld.

Van Gogh trong mắt người bạn thân

Van Gogh và Gauguin là những người bạn thân thiết. Họ sống cùng nhau trong 9 tuần ở Arles vào năm 1888 trong ngôi nhà màu vàng (yellow house). Trong lá thư duy nhất mà họ cùng nhau viết gửi họa sĩ người Pháp Emile Bernard, Van Gogh tiết lộ về chuyến du ngoạn của cả hai.

Bức thư được viết một tuần sau khi Paul Gauguin ghé thăm nhà của cố danh họa Hà Lan để cùng trao đổi về nghệ thuật và công việc.

Theo Guardian, trong lá thư, Van Gogh và Gauguin tả về những trải nghiệm của họ khi cùng chung sống tại Arles. Cả hai tuyên bố tác phẩm của họ đang dẫn đầu “thời kỳ phục hưng lớn trong nghệ thuật” và tin rằng các bức tranh sẽ quyết định tương lai nền hội họa hiện đại.

Trong thư, Van Gogh còn đề cập việc người bạn Gauguin của mình “mang bản năng hoang dã”. Còn Gauguin đáp trả rằng Van Gogh dễ bị mê hoặc và không quên chế giễu người bạn cùng phòng. Sau đó, mối quan hệ của họ trở nên căng thẳng đến mức tình bạn tan vỡ.

Ngôi nhà màu vàng trong tranh Van Gogh và thực tế. Ảnh: Amazone, Pinterest.

Trong cuốn Avant et Après, Gauguin thuật lại hầu hết diễn biến trong khoảng thời gian cả hai sống chung. Ông kể về nhiều chi tiết thú vị. Chẳng hạn, việc trang trí nội thất trong căn nhà tồi tàn mà Van Gogh thuê.

Danh họa người Pháp cũng miêu tả người quản lý nhà thổ là một gã đàn ông hiểu biết: “Anh ta rõ là tay ma cô lão luyện. Đừng đùa bởi anh ta hiểu rõ nghệ thuật của Bouguerau và nơi nó thuộc về”.

Gauguin còn kể về những gì ông và Van Gogh chứng kiến khi vào nhà thổ, nơi họ ngồi để vẽ bức tranh nhóm người ra vào.

Khi làm việc cùng nhau, Gauguin miêu tả Van Gogh: “Sao anh ta tự tin thế, điềm tĩnh thế. Còn tôi sao mà do dự thế, lo lắng thế”. Giữa hai người, “anh ta và tôi, một người như núi lửa, người kia cũng sôi, nhưng bên trong là một cuộc tranh đấu nào đó sắp bùng lên”.

Trong cuốn sách, Gauguin cũng lý giải câu chuyện quanh bức họa ông ghi lại khoảnh khắc Van Gogh tập trung vẽ tranh hoa hướng dương. Avant et Après cho thấy sự thật về bức tranh đã bị bỏ sót do dịch sai.

Cụm từ “soleils sur soleils en plein soleil” bị dịch nhầm sang tiếng Anh là “Mặt Trời trên Mặt Trời trong ánh sáng tràn ngập". Nhưng “soleils" trong tiếng Pháp cũng có thể có nghĩa là "hoa hướng dương". Vì vậy, bức họa Vincent van Gogh painting Sunflowers (1888) thực chất là ám chỉ cuộc sống tĩnh lặng của họa sĩ người Hà Lan với 15 bông hướng dương xung quanh.

Trong Avant et Après, Gauguin cũng táo bạo tuyên bố rằng mình là người ảnh hưởng tới quá trình Van Gogh vẽ loạt tranh Sunflowers. Tuy nhiên, sự thật là cha đẻ của nó đã vẽ các bức họa vào tháng 8/1888, hai tháng trước khi Gauguin đến.

Bức họa Vincent van Gogh painting Sunflowers (1888) của Paul Gauguin. Nguồn: The Courtauld.

Tư liệu quý về những năm cuối đời của Van Gogh

Ngày 29/7/1890, danh họa Hà Lan Vincent van Gogh qua đời. Nhiều người cho rằng ông tự tử tại cánh đồng lúa mì sau lâu đài ở ngôi làng Auvers-sur-Oise, gần thủ đô Paris, Pháp. Đến nay, giới nghiên cứu vẫn chưa thể tìm ra câu trả lời chính xác.

Bởi vậy, Avant et Après là cuốn sách quý ghi lại khoảng thời gian 18 tháng trước khi Van Gogh qua đời. Trong cuốn sách, Gauguin đã thuật lại một sự kiện mang tính lịch sử. Đó là vụ họa sĩ người Hà Lan tự cắt tai trái.

Đây cũng là những ngày cuối cùng mà hai nghệ sĩ gắn bó với nhau, trước khi tình bạn của họ tan vỡ. Buổi tối định mệnh ngày 23/12/1888, Gauguin tuyên bố sẽ rời khỏi ngôi nhà vàng “để có không gian trong lành hơn”.

Trước đó, họ có vài đêm cùng nhau ghé quán rượu. Bất ngờ, Van Gogh ném ly nước về phía Gauguin và bỏ ra ngoài. May mắn, danh họa người Pháp tránh được.

Theo lời kể trong Avant et Après, sáng hôm sau, Gauguin ngỏ ý sẽ trở về Paris với em trai. Khi đang đi trên quảng trường Victor Hugo, đột nhiên Gauiguin nghe thấy sau lưng có bước chân quen thuộc, nhanh và giật cục.

“Tôi quay lại đúng lúc thấy Vincent lao tới, tay cầm con dao cạo đã mở lưỡi. Ánh mắt của tôi lúc đó chắc phải rất gay gắt bởi sau đó anh dừng lại, cúi đầu chạy thẳng về nhà”, Gauguin viết trong Avant et Après.

Quá sợ hãi, họa sĩ người Pháp thuê phòng ở ngoài tối đó và lo lắng không thể ngủ. Sáng hôm sau, trở về căn nhà của Van Gogh, ông phát hiện bạn mình đã tự cắt tai trái, bằng chính con dao cạo.

Theo đánh giá của Martin Bailey - chuyên gia về Van Gogh và giám tuyển của nhiều phòng triển lãm nổi tiếng - các nhà nghiên cứu sẽ phải làm một việc quan trọng khi tiếp nhận nội dung văn bản trên.

Cuốn sách Avant et Après là tư liệu quý hiếm hoi về thời gian sống cuối đời của Van Gogh. Tuy nhiên, các chuyên gia cần đặc biệt cẩn trọng để đánh giá khách quan những gì Gauguin kể.

“Việc tách bạch thực tế điều đã diễn ra và tiểu thuyết hư cấu là thách thức với những ai nỗ lực giải mã bản thảo này”, ông Bailey nhấn mạnh.

Một số trang trong bản thảo Avant et Après. Nguồn: The Courtauld.

Cuộc phiêu lưu của tác phẩm mang tính lịch sử

Kể từ khi Gauguin viết Avant et Après năm 1903, bản thảo gốc tác phẩm chưa từng được trưng bày.

Cuốn sách này đã trải qua một cuộc phiêu lưu nhiều thập kỷ trước khi được phòng trưng bày Courtauld (London, Anh) mua lại. Trước đó, nó thuộc sở hữu của Erich Goeritz (1889-1955), sau là con trai ông - Thomas (1918-97). Ước tính, bản thảo có trị giá lên tới 10 triệu bảng Anh.

Trong túp lều ở Polynesia, Pháp, Gauguin đã viết Avant et Après vào một cuốn sổ lớn (gần bằng khổ A4). Theo giới chuyên gia, năm 1918, cuốn sổ đã được phục chế. Bìa cuốn bản thảo có dòng chữ viết bằng tiếng Pháp, dịch ra tiếng Anh là: “To Cry, to Suffer, to Die/To Laugh, to Live, to Enjoy”.

Bìa trong của cuốn bản thảo là 3 bức tranh ở Utagawa Kunisada, Nhật Bản những năm 1850. Bìa sau là bản khắc Knight, Death and Devil (1513) của Dürer.

Ketty Gottardo, người phụ trách tại phòng trưng bày Courtauld, mô tả Avant et Après là “một phần hồi ký và tuyên ngôn của Gauguin”. Nó còn tiết lộ những giai thoại, suy nghĩ của tác giả về Degas, Pissarro, Signac và Cézanne, cũng như đánh giá với các nhà phê bình nghệ thuật ở Paris.

Sau khi viết xong, Gauguin hy vọng rằng bản thảo sẽ được xuất bản ở Pháp trước khi ông mất. Họa sĩ gửi nó cho người bạn là nhà phê bình người Bỉ André Fontainas. Tuy nhiên, bản thảo của Gauguin bị nhiều nhà xuất bản từ chối vì ông chưa nổi tiếng.

Năm 1907, Fontainas gửi bản thảo cho vợ cũ Mette Gauguin. 7 năm sau, Mette bán Avant et Après cho nhà xuất bản Kurt Wolff tại Đức. Họ bán lại bản thảo cho Erik-Ernst Schwabach. Tại đây, năm 1920, Avant et Après được dịch sang tiếng Đức.

Sau đó, Avant et Après tiếp tục được bán cho Erich Goeritz, một chủ xưởng dệt. Bản thảo được tặng cho Bảo tàng Tate Modern (Anh). Cuối cùng, bằng một cách nào đó, Avant et Après thuộc về John Fleming - cơ sở trưng bày nghệ thuật của Rosenbach tại New York, Mỹ. Tại thời điểm đó, nó được định giá 85.000 USD.

Thiên Nhan