Báo chí cách mạng Việt Nam giai đoạn 1925-1945: Lực lượng chủ lực, tiên phong, vũ khí sắc bén trong công tác tư tưởng - văn hóa của Đảng

1. Tờ báo Cách mạng Việt Nam đầu tiên

Cuối năm 1924, khi về tới Quảng Châu, Trung Quốc, Nguyễn Ái Quốc bắt tay ngay vào việc xuất bản một tờ báo chính trị đồng thời với việc mở những lớp huấn luyện các thanh niên ưu tú đưa từ trong nước sang để làm nòng cốt cho cách mạng sau này. Nguyễn Ái Quốc cùng một số đồng chí là học trò của Người đã hoàn thành một nhiệm vụ trọng đại: Xuất bản một tờ báo chính trị - cơ quan ngôn luận của Việt Nam Thanh niên cách mạng đồng chí Hội - với tên gọi: Thanh Niên - đánh dấu sự ra đời của một dòng báo chí mới - báo chí Cách mạng Việt Nam. Số đầu tiên ra ngày 21-6-1925, xuất bản đều đặn hằng tuần. Báo in xong phần lớn được gửi về trong nước theo đường dây bí mật, một số được gửi đến các tổ chức của Hội ở Thái Lan, Trung Quốc, người Việt Nam yêu nước ở Pháp và đến Quốc tế cộng sản.

Trong gần 5 năm hoạt động, Báo Thanh niên có hai thời kỳ phát triển, thời kỳ thứ nhất từ ngày 21-6-1925 đến ngày 4-1927 do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc trực tiếp chỉ đạo biên tập, in, phát hành; thời kỳ thứ hai từ tháng 4-1922 đến cuối năm 1929 do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc rời Quảng Châu chuyển vào hoạt động bí mật, Báo Thanh niên do Tổng bộ Hội Thanh niên chỉ đạo.

Báo Thanh niên phát hành hơn 200 số, báo tập trung vào những vấn đề chủ yếu sau:

- Mâu thuẫn giữa dân tộc ta với chủ nghĩa Đế quốc Pháp, mâu thuẫn giữa các dân tộc thuộc địa với chủ nghĩa đế quốc nói chung.

- Khẳng định chỉ có con đường đấu tranh cách mạng mới giải phóng được dân tộc. Cách mạng là toàn bộ các hoạt động nhờ đó một dân tộc bị áp bức trở thành tự do và giàu mạnh. Kiên quyết triệt để chống chủ nghĩa cải lương.

- Lực lượng cách mạng là toàn dân đoàn kết, cùng chung một ý chí, lấy công nông làm nền tảng.

- Nhận rõ con đường cách mạng, người cách mạng phải biết hy sinh vì sự nghiệp cách mạng và có phương pháp cách mạng đúng: “Trước hết phải biết chính sách của Tây, sau phải biết bí mật mà sắp đặt những công việc của mình”, “Cách mệnh trước hết phải tuyên truyền, tổ chức, huấn luyện sau cùng mới dùng đến vũ lực”.

- Cần có Đảng Cộng sản lãnh đạo cách mạng và tổ chức quần chúng cách mạng, đặc biệt là tổ chức công nhân.

- Giới thiệu kinh nghiệm cách mạng của các nước, khẳng định cách mạng Việt Nam đi theo con đường của cách mạng Nga thì mới giành được thắng lợi.

Báo chí cách mạng đóng vai trò chủ đạo trên mặt trận tuyên truyền để tập hợp quần chúng đứng lên đấu tranh trong sự nghiệp giải phóng dân tộc. Ảnh: hatinh.gov.vn

Từ số đầu tiên phát hành ngày 21-6-1925 đến cuối năm 1929, với hơn 200 số và hàng nghìn bài báo cụ thể hóa sinh động các vấn đề chủ yếu trên, Báo Thanh niên do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập đã hoàn thành xuất sắc vai trò chủ lực, tiên phong trong hoạt động tư tưởng của Thanh niên cách mạng đồng chí Hội - tổ chức tiền thân của Đảng ta. Báo Thanh niên đã thực hiện thắng lợi sứ mệnh lịch sử: Truyền bá Chủ nghĩa Mác-Lênin, truyền bá “Đường Kách mệnh, hướng dẫn, cổ vũ các thành viên của Việt Nam Thanh niên cách mạng, sau khi được huấn luyện về nước, chủ động thúc đẩy phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân và phong trào yêu nước, góp phần tích cực chuẩn bị về mặt lý luận, chính trị, tư tưởng và tổ chức cho sự ra đời các tổ chức cộng sản vào cuối năm 1929 và thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam vào 3-2-1930, mở ra một dòng báo chí mới: Báo chí cách mạng Việt Nam.

Tại Hội nghị thành lập Đảng, Đảng ta đã thông qua Chánh cương vắn tắt, Sách lược vắn tắt, Chương trình tóm tắt, Điều lệ vắn tắt của Đảng Cộng sản Việt Nam. Trong Báo cáo tóm tắt Hội nghị, Đảng ta đã ra Nghị quyết về 16 vấn đề vô cùng quan trọng và cấp bách của Đảng, trong đó vấn đề 14 là Nghị quyết về báo chí:

1- Bỏ những tờ báo do Đông Dương cộng sản Đảng và An Nam cộng sản Đảng xuất bản trước đây.

2- Ban Trung ương có thể xuất bản một tạp chí lý luận và ba tờ báo tuyên truyền.

3- Bỏ những tờ báo của các Hội quần chúng do Đảng chỉ đạo.

4- Duy trì tất cả những tờ báo do quần chúng chủ trương.

2. Báo chí Việt Nam từ năm 1930 đến năm 1936

Thực hiện chủ trương của Đảng, các cấp ủy Đảng từ Trung ương, xứ ủy, tỉnh thành ủy, liên chấp ủy, huyện ủy, các tổ chức Đảng trong các nhà tù của thực dân Pháp đều khắc phục rất nhiều khó khăn, thách thức. Trước các chính sách bóc lột, đàn áp cực kỳ tàn bạo của thực dân Pháp và bọn địa chủ phong kiến, tay sai bán nước, vẫn lần lượt ra được tờ báo của tổ chức mình; có xứ ủy, tỉnh ủy bị tan vỡ do bị khủng bố, bắt bớ tù đày nên tờ báo xuất bản rồi phải đình bản, rồi lại xuất bản khi phục hồi được tổ chức. Đến giữa năm 1936 có hơn 160 tờ báo và tạp chí của Trung ương và các địa phương.

Nhờ có một Đảng triệt để cách mạng, có đường lối chính trị và tổ chức sáng suốt, có uy tín của lãnh tụ cách mạng thiên tài Nguyễn Ái Quốc, nên báo chí cách mạng thời kỳ này dù hoạt động trong điều kiện bí mật, các phương tiện làm báo còn rất thô sơ, vị trí trụ sở phải thay đổi nhiều lần nhưng báo chí cách mạng Việt Nam vẫn kịp thời truyền bá các văn kiện của Hội nghị thành lập Đảng, nhất là “Lời kêu gọi” của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sau Hội nghị thành lập Đảng.

Hưởng ứng lời kêu gọi của Trung ương, báo chí cách mạng trong cả nước hướng về Nghệ Tĩnh đăng rất nhiều bài cổ vũ quần chúng đấu tranh, vạch mặt tội ác của đế quốc và tay sai. Tờ Lao khổ của xứ ủy Nam Kỳ, số 15, ngày 5-10-1930 viết: “Từ 1-9 nông dân Nghệ An, Hà Tĩnh đã đấu tranh quyết liệt nhất. Tại các làng, tất cả quyền hành thuộc về nông hội, ở một số làng, phụ nữ cũng tham gia công việc làng, nước. Kiện cáo, áp bức không còn nữa. Nhân dân tự mình giải quyết mọi xích mích, không cần đến tri huyện”.

Báo Bồi bếp ra số đặc biệt ngày 20-10-1930 ủng hộ Xô Viết Nghệ An Hà Tĩnh viết: "Hỡi anh em, chúng ta hãy kéo nhau ra đường thị oai, biểu tình phản đối sự khủng bố, bắn giết, bắt bớ, khám xét chúng ta. Chúng ta hưởng ứng anh chị em ngừng làm cho Đế quốc Pháp, quan lại địa chủ, tư sản Việt Nam biết sức đoàn kết của chúng ta, chúng ta giác ngộ rồi, không có cắm đầu làm mọi việc cho chúng đâu”.

Sau khi cao trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh bị đàn áp khốc liệt, nhiều cán bộ, đảng viên bị truy bắt, tù đày. Báo chí đã kịp thời có các bài nêu bật những bài học kinh nghiệm, hướng dẫn các tổ chức tiến hành tự chỉ trích và đẩy mạnh các hoạt động xây dựng Đảng. Khôi phục các tổ chức Đảng bị đánh phá, phát triển mạnh các đoàn thể cách mạng do Đảng lãnh đạo như: Công hội, nông hội, thanh niên cộng sản. Trong thời kỳ này, Báo chí cách mạng đã đẩy mạnh tuyên truyền lý luận Mác - Lênin, đường lối của quốc tế cộng sản, các Nghị quyết, chủ trương, chính sách của Đảng ta; đấu tranh với các tư tưởng, quan điểm chính trị và các chính sách của chủ nghĩa Đế quốc Pháp và bọn tay sai; chống chủ nghĩa quốc gia cải lương, những xu hướng thỏa hiệp đầu hàng, những sai lầm tả khuynh, hữu khuynh trong nội bộ Đảng và trong các tổ chức quần chúng cách mạng. Cuộc đấu tranh tư tưởng, lý luận trên báo chí cách mạng với nét đặc sắc là báo chí cách mạng trong các nhà tù đã góp phần quan trọng vào việc xây dựng và củng cố tư tưởng, vững vàng về chính trị, thống nhất về tổ chức cho đảng viên và quần chúng đồng thời làm phân hóa hàng ngũ Việt Nam quốc dân Đảng.

Một trong các số báo Quân đội nhân dân được xuất bản trong Chiến dịch Điện Biên Phủ.

Những cuộc khẩu chiến, bút chiến tuyên truyền thuyết phục và thực tiễn cách mạng đã làm cho một số đáng kể đảng viên quốc dân Đảng ly khai Đảng, một bộ phận có thái độ trung lập đã ngả hẳn sang chủ nghĩa Mác và Đảng cộng sản tiêu biểu như Trần Huy Liệu, Tưởng Dân Bảo, Trịnh Tam Tỉnh, Tô Hiệu, Nguyễn Bình, Nguyễn Đức Chính... có trường hợp như Phạm Tuấn Tài tuy chưa trở thành đảng viên cộng sản, nhưng tư tưởng đã chuyển hẳn sang chủ nghĩa Mác và Đảng Cộng sản trước khi trút hơi thở cuối cùng, ông đã để lại bản di chúc có ý nghĩa to lớn trong công tác tư tưởng của Đảng.

Điểm nổi bật trong thời kỳ này: Báo chí cách mạng làm tròn vai trò tiên phong tuyên truyền giáo dục chủ nghĩa quốc tế vô sản như tuyên truyền “Những ngày kỷ niệm 3L” vào tháng Giêng; Ngày Quốc tế Phụ nữ 8-3, Công xã Paris 18-3; Ngày Quốc tế lao động 1-5; Ngày Cách mạng Tháng Mười Nga 7-11, Ngày Công xã Quảng Châu 11-12… Trong những ngày kỷ niệm này, báo chí cách mạng đã nêu bật ý nghĩa lịch sử, những tư tưởng lớn lao và giá trị thực tiễn đối với cuộc đấu tranh cách mạng của nhân dân ta.

Một nét đặc sắc của báo chí cách mạng trong những năm đầu sau khi Đảng ta ra đời là một số đảng viên là trí thức tiêu biểu như Hải Triều, Hải Vân, Hoa Sơn, Hồ Xanh, Lâm Mộng Quang đã tranh thủ các cuộc tranh luận trên các báo công khai như Phụ nữ thời đàm, báo Công Luận, báo Ánh sáng, báo Trung Kỳ, báo Tiến bộ... đã chủ động viết bài phê phán các quan điểm triết học phản động, các quan học tư sản, duy tâm, huyền bí, nghệ thuật vị nghệ thuật... Các chiến sĩ cộng sản trên mặt trận tư tưởng lý luận đã chủ động đấu tranh cho thắng lợi của triết học Mác - Lênin, mỹ học Mác - Lênin. Trong các cuộc tranh luận trên báo chí công khai này, Hải Triều là cây bút xuất sắc chống lại các quan điểm duy tâm, thần bí và mỹ học tư sản, bảo vệ thắng lợi và quảng bá các quan điểm Mác - Lênin về văn hóa, văn học, nghệ thuật.

3. Báo chí cách mạng Việt Nam thời kỳ mặt trận Dân chủ (1936 – 1939)

Tháng 4-1936, mặt trận nhân dân Pháp giành được đa số phiếu trong cuộc tổng tuyển cử Quốc hội Pháp. Một chính phủ cấp tiến do L.Blum đứng đầu làm Thủ tướng được thành lập, trình Quốc hội được thông qua với trên 64% phiếu. Ngày 26-7-1936, Trung ương Đảng ta họp, quyết định lập mặt trận nhân dân phản đế rộng rãi. Sau đó, Trung ương quyết định lập mặt trận Dân chủ thống nhất Đông Dương.

Trên mặt trận tư tưởng, lý luận, Đảng ta có một quyết định sáng suốt và sự chỉ đạo tài tình để đưa phần lớn báo chí cách mạng ra hoạt động công khai, bán hợp pháp, chỉ còn khoảng 10 tờ báo là hoạt động bí mật. Sau đây là một phương pháp hoạt động báo chí có hiệu quả cao:

- Ra báo chữ Pháp: Vì ra báo chữ Pháp chỉ cần làm một số thủ tục đơn giản. Báo chữ Pháp có nhược điểm là người đọc ít, số lượng in thấp (thường trên dưới 2.000 bản) nên giá bán cao. Lợi dụng điều kiện thuận lợi mới, thông qua lớp người đọc và hiểu tiếng Pháp để tác động vào dư luận xã hội ta, gây tiếng vang đến dư luận Pháp. Góp thêm vào tiếng nói đấu tranh chung với những tờ báo tiếng Việt. Các xứ ủy Đảng cộng sản trực tiếp chỉ đạo 6 tờ báo tiếng Pháp: Le Travail, Rassemblement, L' Avant garde, En avant, Le Peuple, Notre voix. Trên măng sét các tờ báo này không nói cơ quan ngôn luận của ai. Chỉ để chung chung như: Của Lao động, của Dân chúng, của “Các lực lượng dân chủ”. Bài viết nhiều khi không có tên tác giả; có khi là một tên bất kỳ, lúc ký tên này, lúc ký tên khác, vẫn là một người.

- Chuyển tờ báo đã được phép từ trước, không cách mạng thành báo cách mạng bằng cách thuê, mua lại. Bằng biện pháp này ta đã chuyển các báo không cách mạng như Hồn trẻ, Sông Hương, Tiếng trẻ, Hà Thành thời báo, Thời Thế, Việt dân, Kịch bỏng, Phổ thông, Đời nay, Tân xã hội, Khỏe thành những tờ báo cách mạng, kịp thời góp phần tích cực vào việc tuyên truyền cổ động cho cuộc vận động Dân chủ của Đảng.

Trung ương và các xứ ủy của Đảng đưa người tốt, cảm tình Đảng làm đơn, đứng tên xin phép ra báo tư nhân. Phương pháp này cũng có kết quả tốt như Nguyễn Văn Lữ với báo Nhành Lúa, Hồ Cát với báo Kinh tế tân văn, Đỗ Kiết Triệu với Tiến hóa tạp chí, Lương Văn Tuân với báo Tin tức, Nguyễn Xuân Cúc với báo Dân.

- Trong thời kỳ này, trên mặt trận tư tưởng - văn hóa Báo chí cách mạng với Báo Hồn trẻ (tập mới) đi tiên phong mở đường cho báo chí của Đảng và các tổ chức quần chúng cách mạng xuất bản công khai hợp pháp và bán hợp pháp trong thời kỳ vận động dân chủ, trực tiếp đưa tiếng nói của những người cộng sản qua phương tiện báo chí đến với đông đảo nhân dân; Báo chí cách mạng đã trực tiếp truyền bá công khai, hướng dẫn tập hợp lực lượng, cổ vũ động viên thực có hiệu quả cao, nhiều chủ trương của Đảng trong thời kỳ vận động dân chủ, nổi bật là:

- Tạo được phong trào sôi nổi trên toàn xứ Đông Dương đòi tiến hành Đại hội Đông Dương.

- Báo chí cách mạng phối hợp với các hình thức vận động trực tiếp đã giành thắng lợi trong cuộc bầu cử Viện Dân biểu: Ở Bắc Kỳ, đồng chí Trịnh Văn Phú đã trúng cử trở thành “Nghị viên” của Viện Dân biểu Bắc Kỳ. Ở Trung Kỳ, báo Sông Hương tục bản vừa trực tiếp đăng bài trên báo vừa cử cán bộ đi vào quần chúng tuyên truyền vận động cử tri bầu cho những người do ta đưa ra và vạch mặt những tên buôn dân bán nước. Kết quả 18 người của Mặt trận Dân chủ trúng cử. Và thế là một tổ chức của Mặt trận Dân chủ được thành lập ngay trong Viện Dân biểu.

Báo chí cách mạng chủ động phối hợp với các hình thức đấu tranh khác như đã dựa vào chương trình của mặt trận nhân dân Pháp trở thành chương trình của chính phủ Blum: Phần thứ nhất: “Yêu sách chính trị”, mục I: “Bảo vệ quyền tự do”, điểm 1: “Tổng đại xá”, ta đã dựa vào quy tắc pháp lý nêu trên để tổ chức nhiều hình thức đấu tranh đòi thả tù chính trị. Báo chí cách mạng đã chủ động phối hợp với các tù nhân trong các nhà tù cùng gia đình các tù nhân, phối hợp với nhân dân Pháp và hoạt động của Ủy ban đòi ân xá tù chính trị ở Đông Dương của Pháp, buộc chính quyền thực dân phải mở cửa nhà tù cho hơn 2.000 tù chính trị được ra, đợt 1 từ ngày 4-7-1936. Đây là một thắng lợi rất to lớn, góp phần quan trọng vào việc khôi phục, củng cố và phát triển thắng lợi của cách mạng Việt Nam.

Các đồng chí như Nguyễn Văn Cừ, Lê Duẩn, Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Nguyễn Chí Diểu, Phan Đăng Lưu và nhiều chiến sĩ cộng sản rất dũng cảm kiên cường được rèn luyện thử thách ra khỏi nhà tù. Một số đồng chí đã được học tập, công tác ở nước ngoài trở về nước như Lê Hồng Phong, Hà Huy Tập, Nguyễn Thị Minh Khai... cùng nhau lãnh đạo, chỉ đạo đi tới một phong trào cách mạng mới.

- Lần đầu tiên, báo chí cách mạng đã đăng công khai, có hệ thống tuyên truyền về Chủ nghĩa Mác-Lênin với tư cách là vũ khí chiến đấu của giai cấp công nhân và nhân dân ta trên con đường giải phóng. Nổi bật là các bài: “Kinh tế học Mác-xít” của G.Baby do Tô Vệ dịch, đăng trên báo Đời nay, các bài: “Chủ nghĩa dân tộc và chúng tôi”, “Lênin và mặt trận nhân dân”, “Lênin bàn về chiến tranh và hòa bình”, “Chiến tranh và quyền tự do dân chủ”, “Cách mạng và cải lương”, “Đi tới mặt trận Bình dân Đông Dương”, “Đi tới mặt trận Dân chủ Đông Dương”, “Mặt trận Bình dân hay Mặt trận dân chủ”, “Chính sách lập mặt trận Dân chủ”, “Nền hòa bình mà chúng ta muốn”, “Bảo vệ hòa bình như thế nào”, “Với nhân dân Pháp”. Đáng chú ý, lý luận trên mặt trận văn học nghệ thuật có bài: “Văn học và chủ nghĩa duy vật” của Hải Triều.

- Lần đầu tiên, các văn kiện của Đảng được đăng công khai trên các báo như: “Bức thư công khai của Đảng Cộng sản Đông Dương gửi Đảng Cộng sản Pháp”, “Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản Đông Dương đối với thời cuộc”, “15 năm vận động và 9 năm thành lập Đảng Cộng sản Đông Dương, “Đảng Cộng sản Đông Dương 9 tuổi”.

- Báo chí cách mạng thời kỳ này tiếp tục và kiên quyết đấu tranh chống các xu hướng đối địch về tư tưởng và chính trị, bảo đảm cho các quan điểm Mác - xít chiến thắng các xu hướng cơ hội, cải lương, bảo đảm đường lối đúng đắn của Đảng đánh bại đường lối chính trị phản động. Các tờ báo đầu tiên tấn công vào bọn Tơ-rốt-xkít ở Nam Kỳ là tờ L’ Avant garde, ở Bắc Kỳ là tờ Hà Thành thời báo. Bài báo phê phán cơ bản và toàn diện nhất là: “Tơ-rốt-xkít đối với tự do, hòa bình, cơm áo” (Báo Dân chúng số 25, 26, 27 ngày 15, 19, 22-10-1938). Đấu tranh chống bọn Tơ-rốt-xkít đã trở thành mục tiêu thường xuyên trên mặt báo cách mạng.

- Về vấn đề quốc tế: Cùng với hàng loạt bài giới thiệu quốc tế cộng sản, báo chí còn có một số bài giới thiệu về G.Dimitorop - Tổng Bí thư của quốc tế cộng sản và cuộc đấu tranh chống Phát xít trước tòa án Laipxich với nhan đề: “Vụ án lớn nhất trong thời đại chúng ta”. Một số bài báo phân tích làm rõ ranh giới giữa “Đệ tam quốc tế” (Quốc tế III) quốc tế cộng sản là cách mạng với “Đệ tứ” là phản cách mạng. Bảo vệ “Đệ tam” chống lại “Đệ tứ” và đồ đệ của chúng là các phái Tơ-rốt-xkít ở Đông Dương.

Báo chí cách mạng tiếp tục đẩy mạnh, mở rộng, thường xuyên tuyên truyền về Liên Xô. Nhiều báo đăng nổi bật “Báo cáo chính trị tại Đại hội Đảng lần thứ XVIII Đảng Cộng sản Liên Xô”. Nhiều báo đăng bài giải thích đúng đắn Hiệp định Xô-Đức ký ngày 23-8-1939. Đáng chú ý là nhiều bài dành nhiều trang, nhiều kỳ đăng nhiều bài giới thiệu, nghiên cứu, dịch thuật các tác phẩm tiêu biểu văn học Nga, văn học Xô Viết, các tác phẩm ca ngợi cách mạng Tháng Mười, ca ngợi Liên Xô.

- Với Đảng Cộng sản Pháp và mặt trận nhân dân Pháp, báo chí cách mạng có nhiều bài giới thiệu những chủ trương cải cách tiến bộ ở Pháp và các thuộc địa của Pháp qua các bài phát biểu của các đồng chí lãnh đạo Đảng Cộng sản Pháp như: M. Tôrê, G. Đuyclô, H. Lôdơray; những hoạt động của ông Onen, Ủy viên Trung ương Nghị sĩ cộng sản, phái viên trong thời gian sang công tác ở Đông Dương. Báo chí bình luận hai việc làm nổi bật của ông Onen là đến nhà hát lớn Sài Gòn xem diễn vở “Đời cô lựu” và từ chối không tiếp đại diện phái Tơ-rốt-xkít.

- Báo chí cách mạng đã giành nhiều số đưa tin bài hoan nghênh, ủng hộ mặt trận nhân dân trong việc chống phát xít ở Tây Ban Nha, Trung Quốc, Ba Lan, Tiệp Khắc. Đối với Trung Quốc, báo chí cách mạng Việt Nam không chỉ ủng hộ bằng tinh thần mà còn vận động giúp đỡ quần áo, thuốc men, tiền bạc, đùm bọc những người chạy sang Việt Nam để tránh chiến tranh của phát xít Nhật.

Trên mặt trận văn học nghệ thuật, Đảng Cộng sản quan tâm, chỉ đạo khá toàn diện về lý luận phê bình, sáng tác văn xuôi, thơ ca.

- Về lý luận phê bình văn học nghệ thuật, báo chí cách mạng đã đăng nhiều bài nghiên cứu về tính giai cấp của văn học, quan hệ giữa văn học và hành động, hình ảnh người dân cày trong văn chương, quan hệ giữa nội dung và hình thức, nhà văn trong Đảng, nhà văn và tổ chức, phê bình trong văn học cách mạng... để giải đáp những vấn đề thực tiễn của giới văn học đề ra. Vấn đề phê bình văn học thường được đăng kèm những bài bình luận một số tác phẩm như: Một chiến sĩ của Trương Tửu, Lầm than của Lê Văn Trương, vở kịch Ông Ký Cóp... Đáng chú ý có rất nhiều tờ báo đã dành những chuyên trang, chuyên mục để đăng toàn văn các tác phẩm văn xuôi. Có một số truyện ngắn đã đạt tới trình độ tư tưởng và nghệ thuật cao như “Trước xác chết” và “Người đàn bà Tàu” của Nguyên Hồng, “Cô câm đã lên tiếng trước xác chết và “Người đàn bà điên” của Đặng Thai Mai, “Bóng tối và ánh sáng”, “Kiếp anh em” của Quỳnh Lam, “Thưa mẹ con đây ạ" của Lưu Vân An. Nét mới và đặc sắc là nhiều báo đã đăng thể loại tiểu phẩm, một thể loại sử dụng rộng rãi bằng cả tiếng Việt và tiếng Pháp có sức chiến đấu chống mọi loại kẻ thù, tuy ngắn gọn nhưng đòi hỏi tính tư tưởng và bút pháp điều luyện. Các cây bút viết tiểu phẩm nổi bật thời kỳ này là Phan Đăng Lưu, Cựu Kim Sơn, Uy Đồng, Phan Thanh và Đặng Thai Mai.

- Thơ ca phát triển khá mạnh, có nhiều thành công, trong thời kỳ này được báo chí cách mạng đăng tải thường xuyên, liên tục trên hầu hết các loại báo. Đáng chú ý là những bài thơ trữ tình giàu nhạc điệu, đậm đà tính dân ca phản ánh cuộc sống thực tại, vạch ra con đường giải phóng xã hội, thu hút sự chú ý của đông đảo bạn đọc được quần chúng suy tôn với những cái tên như: “Nhà thơ bình dân”, “Nhà thơ xã hội”, “Nhà thơ tương lai” cho các nhà thơ rất có uy tín như Thôn Dân, Dương Linh, Hồ Xanh,... và nhất là Tố Hữu.

- Tranh vẽ đã xuất hiện trên báo chí nhưng chưa hình thành hẳn một dòng hội họa mang đặc trưng của báo chí cách mạng. Phần lớn các tranh hướng vào tố cáo và đả kích kẻ thù, đòi tự do dân chủ; thiếu hẳn những tranh tuyên truyền cổ động để giáo dục quần chúng.

- Ảnh lần đầu tiên xuất hiện trên báo chí cách mạng có chân dung Mác, Ăng-ghen, Lênin, Stalin, một số nhà hoạt động chính trị, văn hóa Liên Xô nổi tiếng. Đã đăng nhiều ảnh tuyên truyền cho công cuộc xây dựng thắng lợi của chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô; có nhiều ảnh tố cáo đời sống cực khổ của nhân dân ta dưới ách thống trị của đế quốc thực dân; báo chí cách mạng đã đăng nhiều ảnh phóng sự về những cuộc mít tinh của quần chúng nhân dân trong các ngày kỷ niệm lớn.

Nhìn chung, trên lĩnh vực văn học nghệ thuật, báo chí cách mạng trong thời kỳ này đã đạt được những thành tựu đánh dấu một bước tiến lớn, thực sự là vũ khí tư tưởng sắc bén tăng cường trận địa mỹ học Mácxít Lêninnít.

- Dựa trên chủ trương lập mặt trận Dân chủ của Đảng Cộng sản, các cán bộ, đảng viên hoạt động trên lĩnh vực báo chí thời kỳ này đã vận động thành lập được Mặt trận báo chí dân chủ, một bộ phận của mặt trận dân chủ Đông Dương, hoạt động qua hai hình thức Hội báo giới và tham gia những cuộc đấu tranh chung do báo chí cách mạng đề xướng.

4. Báo chí cách mạng Việt Nam thời kỳ 1939 - 1945

Tháng 9-1939, phát xít Đức tấn công xâm lược Ba Lan, mở đầu cuộc chiến tranh thế giới thứ hai hướng vào mục tiêu chính và mục đích chủ yếu là tiêu diệt Liên Xô - nước xã hội chủ nghĩa đầu tiên trên thế giới, đồng thời uy hiếp các nước khác, kể cả Anh và Mỹ. Ở châu Á, phát xít Nhật mở rộng chiến tranh xâm lược một loạt nước….

Do chiến tranh thế giới bùng nổ, ở trong nước sau thất bại của khởi nghĩa Nam Kỳ 1940, đế quốc Pháp và bọn tay sai bán nước tăng cường khủng bố, đàn áp dã man mọi phong trào yêu nước, cách mạng của nhân dân, chúng ra lệnh đình bản hàng loạt các tờ báo tiến bộ và cách mạng.

Báo chí cách mạng xuất bản bí mật, số lượng báo không nhiều bằng giai đoạn 1936 – 1939 nhưng khí thế của báo chí cách mạng lên rất cao, phản ánh rõ hướng đi tới ngày toàn thẳng. Về hoạt động tuyên truyền, báo chí, Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 (5-1941) chủ trương: “Trong lúc này không nêu cao chủ nghĩa cộng sản ra tuyên truyền, huy hiệu cờ đỏ búa liềm không nên dùng luôn. Các sách báo tuyên truyền không nên dùng danh nghĩa Đảng nhiều, phải lấy danh nghĩa các đoàn thể cứu quốc và Việt Minh thay vào”. Sau Hội nghị Trung ương 8, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc chủ trương ra báo Việt Nam Độc Lập, báo danh nghĩa là cơ quan của liên tỉnh bộ Việt Minh Cao Bằng - Bắc Kạn - Lạng Sơn. Tên của tờ báo cách mạng đầy đủ ý nghĩa cả mục tiêu, nhiệm vụ chiến lược và khẩu hiệu hành động. Người trực tiếp chỉ đạo biên tập bài, in và phát hành số 1 ngày 1-8-1941. Đầu tháng 10-1941 Trung ương Đảng xuất bản Tạp chí Cộng sản Mục lục số 1:

- Cùng bạn đọc

- Hội nghị lần thứ 8 ban chấp hành Trung ương

- Để thực hiện tổ chức mới 23-9-1941

- Phần phụ lục những tài liệu của Đảng 9-9-41

- Giải thích những thuật ngữ khó

Ngày 25-1-1941, Tổng Bí thư Trường Chinh cho xuất bản báo Cứu quốc, số 1 ra ngày 25-1-1942, danh nghĩa là cơ quan của Tổng bộ Việt Minh. Tổng Bí thư Trường Chinh trực tiếp chỉ đạo viết bài và trình bày trang báo. Các cấp bộ Việt Minh từ Kỳ bộ Việt Minh đến Tỉnh bộ Việt Minh đều ra báo, Trung Kỳ ra báo Dân tộc, Nam Kỳ ra báo Giải phóng, Nam phần Bắc Kỳ có báo Độc lập.

Ở cấp tỉnh, ngoài tờ Việt Nam Độc lập của Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Hưng Yên có Bãi sậy, Quảng Ngãi có Chơn Độc lập, Thanh Hóa có Đuổi giặc nước, Bắc Ninh có Hiệp lực, Ninh Bình có báo Hoa Lư, Phúc Yên có Mê Linh, Bắc Giang có Quyết Thắng. Chiến khu Hòa - Ninh - Thanh (Hòa Bình, Ninh Bình, Thanh Hóa) có Khởi nghĩa, đặc biệt khu Bắc Sơn có báo Bắc Sơn... Các hội quần chúng cứu quốc như: Việt Nam quân nhân cứu quốc hội ra báo Chiến đấu, Hội văn hóa cứu quốc ra báo Tiền phong... Các đoàn thể cứu quốc ở cấp tỉnh cũng ra báo. Hội cứu quốc công nhân Thanh Hóa ra báo Chiến đấu, Hội Thanh niên cứu quốc Hoàng Diệu Hà Nội ra báo Hồn nước. Đảng dân chủ có báo Độc lập. Lần đầu tiên có tờ báo tuyên truyền vận động giới phụ nữ, là tờ Gái ra trận của Hội Phụ nữ cứu quốc Thanh Hóa. Do địch khủng bố rất tàn bạo nên một số tờ báo không ghi cơ quan ngôn luận của cấp nào như tờ Phấn đấu số 1 ra ngày 29-1-1941, cứu quốc số 1 ra ngày 30-4-1941, tờ Tiến lên...

Tại các nhà tù của đế quốc Pháp, trong thời kỳ này các phòng giam chật ních tù chính trị, các chi bộ Đảng trong các nhà tù đã xuất bản nhiều tờ báo viết tay, chép thành 2, 3 bản bí mật truyền nhau đọc, như: “Bình minh trên sông Đà” ở nhà tù Hòa Bình; tờ “Dòng sông Công” ở trại tập trung Bá Vân. Trại tập trung Nghĩa Lộ có báo Đường Nghĩa, nhà tù Sơn La có tờ Suối Reo, nhà tù Chợ Chu có tờ Thông reo, nhà tù Quảng Trị có tờ Tiến lên. Lần đầu tiên, phong trào yêu nước ở các vùng đồng bào dân tộc thiểu số có tờ báo riêng bằng chữ dân tộc: Tờ Lắc Mường, cơ quan tuyên truyền của Hội người Thái yêu nước. Trong thời kỳ cách mạng sôi sục này, công tác tuyên truyền cổ động và tổ chức chung của Báo chí cách mạng đã thể hiện nổi bật trên những nội dung chủ yếu sau:

- Về tình hình thời sự, chính trị trong nước và thế giới: Các báo đều bám sát và đưa tin kịp thời mọi diễn biến của cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa phát xít và tay sai. Dưới các tiêu mục “Tin vắn thế giới”, “Sóng gió Năm Châu”, “Sâu khấu quốc tế”..., các báo đã đưa nổi bật những trận thắng lịch sử ở Moscow, Stalingrad, Leningrad... về các cuộc chiến tranh chống Nhật của Trung Quốc, Phi luật tân (Philippines), Indonesia. Ngày 9 và 10-5 các báo đều đưa: Hồng quân Liên Xô đã cắm cờ trên nóc nhà quốc hội Đức, ngày 25-5 đưa tin Toàn thể quân đội Đức đã đầu hàng đồng minh không điều kiện. Ngày 15-8-1945 đăng bài: Đón trước thời cơ “Nước Nhật hàng”, ngày 16-8 đưa tin: “Nhật đầu hàng không điều kiện song song với các diễn biến quốc tế.

Tin trong nước, các báo đều tập trung đưa tin về mâu thuẫn Nhật - Pháp, về cuộc đảo chính ngày 9-3-1945, về “vai hề Trần Trọng Kim ra sân khấu”. Các báo tập trung tuyên truyền 10 chính sách của Mặt trận Việt Minh, các tin bài hướng dẫn nguyên tắc và cách thức tổ chức mặt trận ở các cấp các ngành. Đáng chú ý, năm 1943, Thường vụ Trung ương ban hành Đề cương văn hóa Việt Nam 1943. Các báo đã tập trung tuyên truyền vị trí, vai trò nội dung và ý nghĩa của Đề cương văn hóa, đẩy mạnh tuyên truyền đề cương văn hóa để giác ngộ và tập hợp lực lượng tri thức văn nghệ sĩ tham gia các Hội văn hóa cứu quốc. Sau chỉ thị của Thường vụ Trung ương: Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta, các báo tập trung tuyên truyền cho nhiệm vụ trọng tâm cấp bách nhất: Chuẩn bị khởi nghĩa. Các báo có nhiều bài giới thiệu kinh nghiệm của nhiều cuộc khởi nghĩa của dân ta nhất là ba cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn, Nam Kỳ và Đô Lương. Các báo đều có mục riêng nghiên cứu chiến thuật và kinh nghiệm các cuộc khởi nghĩa; tập trung tuyên truyền củng cố cho việc thực hiện 5 việc cốt yếu nhất: Phát triển tự vệ và bộ đội chiến đấu; huấn luyện cán bộ quân sự chỉ huy các tổ chức có tính chất quân sự; sắm vũ khí để trang bị cho tự vệ và bộ đội, vận động binh lính để lấy súng địch đánh địch, huấn luyện chiến thuật du kích và kinh nghiệm khởi nghĩa cho cán bộ Đảng viên và quần chúng có tổ chức. Đồng thời các bài còn giới thiệu cách thức tiến hành để thực hiện 5 việc cốt yếu trên. Chung quy lại là: Phải hăng hái giác ngộ quần chúng, phát triển các đoàn thể cứu quốc, đẩy mạnh các cuộc đấu tranh hàng ngày, các địa phương phải chủ động xây dựng kế hoạch khởi nghĩa sát với địa phương mình.

Thời điểm bùng nổ hoạt động của báo chí cách mạng trong giai đoạn này là thời điểm bế mạc Hội nghị toàn quốc Đảng Cộng sản Đông Dương và Việt Nam quốc dân, đại biểu Đại hội, họp ở Tân Trào, Tuyên Quang 15-8-1945. Hầu như tất cả các báo của Trung ương, của các xứ ủy, tỉnh ủy đều đăng toàn văn và có các bài xã luận, bình luận về các văn kiện cực kỳ quan trọng của sự kiện lịch sử này, đó là Thư kêu gọi Tổng khởi nghĩa của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Lời hiệu triệu của Đảng cộng sản Đông Dương, mệnh lệnh khởi nghĩa của Ủy ban chỉ huy lâm thời khu giải phóng; quân lệnh số 1 của Ủy ban khởi nghĩa và đăng các bài xã luận, bình luận quán triệt sâu sắc các văn kiện. Sau đó, các báo liên tục đưa tin, cổ vũ động viên các tầng lớp nhân dân tham gia mặt trận Việt Minh, tham gia khởi nghĩa giành chính quyền ở từng địa phương tiến lên Tổng khởi nghĩa, thực hiện thắng lợi lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc ta đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy, đem sức ta mà tự giải phóng cho ta!”.

Có thể thấy, báo chí cách mạng Việt Nam, nhất là báo chí giai đoạn trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đã thể hiện rõ vai trò là lực lượng chủ lực, là vũ khí sắc bén trong công tác tư tưởng, văn hóa của Đảng.

Báo chí đã làm tốt công tác tư tưởng nhằm phát triển và vận dụng sáng tạo Chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, xây dựng cơ sở khoa học và thực tiễn để hình thành cương lĩnh, đường lối, chính sách trong từng thời kỳ. Truyền bá Chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, cương lĩnh đường lối chính sách của Đảng cho cán bộ, đảng viên và nhân dân, nhằm đem lại cho họ sự giác ngộ về thế giới quan khoa học, nhân sinh quan cộng sản, biến nó thành niềm tin, lý tưởng, lẽ sống, thành nguyên tắc đạo đức, thành tình cảm cách mạng.

Tóm tắt lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam thời kỳ 1925 - 1945 với những hoạt động chủ yếu nhất, có thể thấy báo chí cách mạng Việt Nam được Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập và lãnh đạo đã trưởng thành nhanh chóng trước cả thời gian cần có, vượt qua muôn trùng khó khăn, có những cống hiến đặc biệt xuất sắc:

- Góp phần đặc biệt quan trọng cho việc xây dựng những điều kiện tiền đề về chính trị tư tưởng và tổ chức cho sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam quang vinh.

- Góp phần đặc biệt quan trọng cho Đảng ta, lãnh đạo tuyên truyền, tổ chức, cổ động đưa cách mạng Việt Nam từ thoái trào (1931 - 1933), thành cao trào dân chủ (1936 - 1939), cao trào chống đế quốc, giải phóng dân tộc đi tới Tổng khởi nghĩa giành độc lập tự do cho dân tộc - Khai sinh nước Việt Nam dân chủ cộng hòa - Nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Á.

Với những cống hiến lịch sử trên, báo chí cách mạng Việt Nam ngay từ 20 năm đầu tiên trong lịch sử của mình đã thể hiện và thực hiện xuất sắc vai trò vinh quang là lực lượng chủ đạo, tiên phong, vũ khí sắc bén trong công tác tư tưởng văn hóa của Đảng.

PGS, TS ĐÀO DUY QUÁT - Nguyên Phó trưởng Ban Thường trực Ban Tư tưởng - Văn hóa Trung ương