Bảo tồn các trò chơi dân gian giữa nhịp sống hiện đại

Thi giã gạo trong Ngày hội Văn hóa, thể thao vùng đồng bào DTTS tỉnh Lâm Đồng tại xã Đơn Dương

Trò chơi dân gian làm nên hội

Đến các buôn làng vào những dịp lễ hội, Ngày hội Văn hóa, Ngày hội Đại đoàn kết hay Lễ hội Mừng lúa mới, Cầu mùa, Cầu mưa, không khó để bắt gặp hình ảnh người Mạ, K’ho, Churu, Êđê, M’nông, Raglai hào hứng chơi đẩy gậy, giã gạo, lấy nước bằng bầu, leo cột, đi cà kheo. Người Dao, H’mông, Thái, Tày, Nùng di cư từ miền núi phía Bắc lại mang đến sắc thái riêng của trò chơi ném còn, lày cỏ, đánh cù quay… tạo nên bức tranh văn hóa phong phú, đầy màu sắc.

Có mặt trong nhiều lễ hội của đồng bào, phần hội luôn được chúng tôi mong chờ nhất, đó là lúc âm nhạc, ẩm thực và những trò chơi dân gian tạo nên không khí rộn ràng. Chính những giây phút tiếng cười vang lên, tiếng trống thúc giục và tiếng hò reo giòn giã mới là tinh thần của ngày hội. Cùng với sự cộng cư quá trình giao thoa, tiếp biến văn hóa, các trò như: nhảy bao bố, bịt mắt đập niêu, leo cột mỡ, bịt mắt bắt vịt… đã vượt qua ranh giới tộc người, trở thành niềm vui chung của tất cả cộng đồng các dân tộc thiểu số (DTTS) trong tỉnh.

Trong số đó, trò lấy nước bằng bầu được nhiều người yêu thích vì tính giản dị và ai cũng có thể tham gia. Sân chơi là bãi đất bằng phẳng, người chơi phải khéo léo canh mực nước, điều chỉnh độ nghiêng để nước vào bầu nhanh, và khi đổ nước ra cũng phải tạo độ nghiêng vừa đủ để nước chảy ra nhanh nhất có thể mà không ộc ra ngoài, đồng thời phải linh hoạt khi di chuyển vượt qua các vật cản như: cầu tre, cầu khỉ. Trò chơi không đòi hỏi sức mạnh nhưng yêu cầu sự tỉ mỉ, bình tĩnh và nhanh nhẹn.

Trò chơi lấy nước bằng bầu tại Lễ hội Cầu mùa ở xã Đam Rông 4

Nếu môn thể thao đẩy gậy, leo cột dành cho các chàng trai thể hiện sức mạnh, sức bền, ý chí, dẻo dai thì trò chơi giã gạo lại phô diễn vẻ đẹp, sự đảm đang của các sơn nữ, các bà, các mẹ. Từng nhịp chày giơ lên, hạ xuống, vừa gợi nhớ thời chưa có máy xay sát, vừa thể hiện sự tỉ mỉ của người phụ nữ chuẩn bị bữa ăn cho cả gia đình.

Giã mạnh tay, gạo sẽ bể, giã nhẹ tay thì hạt thóc khó tróc vỏ, gạo lâu trắng. Phải khéo léo điều chỉnh lực vừa đủ để vừa giã nhanh, gạo vừa trắng, còn nguyên hạt, không nát. Hình ảnh sàng sảy với những cối, chày, mẹt, dần sàng cũng tạo nên một bức tranh đẹp. Kết thúc cuộc chơi, không khí cân đo đong đếm diễn ra sôi nổi trong niềm vui.

Là người thường xuyên tham gia trò chơi dân gian tại các mùa lễ hội, anh Ntơr Ha Dũng, dân tộc M’nông, buôn Liêng Trang, xã Đam Rông 4 chia sẻ: “Phải có trò chơi mới làm nên ngày hội. Thắng thua không quan trọng mà là niềm vui, sự gắn kết cộng đồng và tinh thần thi đua, rèn luyện sức khỏe”. Với trò leo cột, anh bật mí: Muốn thắng phải có sức bền, ý chí, dáng người linh hoạt, không quá nặng cân thì mới leo cao, leo nhanh được.

Nỗ lực gìn giữ và phát huy giá trị trò chơi dân gian

Theo ông Trần Thanh Hoài - Phó Giám đốc Sở Ngoại vụ, đồng thời là nhà nghiên cứu văn nghệ dân gian, các trò chơi dân gian của đồng bào DTTS trên địa bàn tỉnh vốn là những hoạt động vui chơi giải trí bắt nguồn từ lịch sử, mô phỏng lao động sản xuất và sinh hoạt đời sống vật chất, tinh thần. Chúng được cộng đồng sáng tạo và lưu truyền qua nhiều thế hệ. Đa phần trò chơi hướng đến sự gắn kết cộng đồng; vui là chính, thắng thua chỉ là phụ.

Thi đẩy gậy tại Làng Văn hóa Churu, xã Quảng Lập

Đến nay, nhiều trò chơi đã được nâng lên thành môn thể thao dân tộc, nằm trong danh sách các môn thi đấu trong những giải thể thao, các kỳ đại hội thể dục, thể thao từ cơ sở tới cấp tỉnh như: đẩy gậy, bắn cung, bắn nỏ, kéo co, đua thuyền… thu hút đông đảo vận động viên tham gia, đặc biệt là vào dịp mùa xuân mới.

Ông Nguyễn Văn Lộc - Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VH-TT-DL) cho biết, nhiều năm qua, tỉnh Lâm Đồng đã triển khai nhiều chương trình nhằm bảo tồn trò chơi dân gian, qua đó khơi dậy tinh thần dân tộc và tình đoàn kết trong cộng đồng.

Chiến lược phát triển thể dục, thể thao Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn 2045 đang được ngành VH-TT-DL triển khai, tạo động lực để các trò chơi dân gian phát triển thành môn thể thao dân tộc, đóng góp vào mục tiêu nâng cao thể lực, tầm vóc người Việt. Sở đã chủ động lồng ghép dự án 6 “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các DTTS gắn với phát triển du lịch” với nhiệm vụ trọng tâm của ngành. Bên cạnh bảo tồn các nghi lễ, tập tục, di sản văn hóa trong ăn - mặc - ở, tỉnh ưu tiên gìn giữ các trò chơi dân gian có nguy cơ mai một.

Trò chơi nhảy bao bố

Hằng năm, Ngày hội Văn hóa, thể thao vùng đồng bào DTTS được tổ chức với nhiều nội dung phong phú như: thi hát dân ca, trình diễn trang phục, diễn tấu cồng chiêng, thi nấu ăn với các món ẩm thực truyền thống và không thể thiếu trò chơi dân gian.

Mỗi trò chơi đều có quy định, thể lệ rõ ràng, trọng tài công tâm, cách thức tổ chức nghiêm túc, chuyên nghiệp, tạo nên không khí thi đua náo nức, hào hứng. Các xã trong tỉnh cũng tổ chức ngày hội theo mô hình tương tự, chọn đội thi tiêu biểu tham gia cấp tỉnh, từ đó những trò chơi dân gian, những môn thể thao dân tộc không ngừng được phát huy.

Thời gian tới, để nâng cao hiệu quả bảo tồn các trò chơi dân gian, Sở VH-TT-DL sẽ tiếp tục thực hiện Dự án 6; hỗ trợ xây dựng câu lạc bộ sinh hoạt văn hóa dân gian tại các buôn làng; tổ chức ngày hội văn hóa và các giải thi đấu truyền thống.

Ngành cũng sẽ tập huấn nghiệp vụ cho trọng tài, huấn luyện viên nhằm đưa phong trào tập luyện vào quy mô bài bản; đồng thời, đầu tư thiết chế văn hóa - thể thao để tạo không gian duy trì và phát triển các trò chơi dân gian. Việc duy trì tổ chức Ngày hội Văn hóa, thể thao vùng đồng bào DTTS hằng năm góp phần đưa các trò chơi dân gian hòa vào nhịp sống hiện đại, trở thành hoạt động gắn kết cộng đồng và rèn luyện sức khỏe.

Quỳnh Uyển .