Bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể

Trình diễn nghi lễ ''Kéo co ngồi'' - Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại được UNESCO ghi nhận tại lễ hội Đền Trấn Vũ Hà Nội. Ảnh: Khánh Huy

Nỗ lực chung tay của chính quyền và Nhân dân

9 di sản văn hóa được ghi danh lần này gồm có: Hội hát Chèo tàu Tổng Gối (xã Tân Hội, huyện Đan Phượng - nay là xã Ô Diên); Hội làng La Phù (xã La Phù, huyện Hoài Đức - nay là xã An Khánh); Lễ hội chùa Đồng Bụt (xã Ngọc Liệp, huyện Quốc Oai - nay là xã Kiều Phú); Lễ hội chùa Nành (xã Ninh Hiệp, huyện Gia Lâm - nay là xã Phù Đổng); Lễ hội đền Sái (xã Thụy Lâm, huyện Đông Anh - nay là xã Thư Lâm); Lễ hội đình Vòng (phường Hạ Đình, quận Thanh Xuân - nay là phường Khương Đình); Nghề làm bánh cuốn Thanh Trì (phường Vĩnh Hưng); Tri thức chế biến và thưởng thức Chả cá Lã Vọng (Hà Nội); Tri thức nấu cỗ Bát Tràng (xã Bát Tràng). Với việc có thêm 9 di sản phi vật thể cấp Quốc gia, Hà Nội đang khẳng định là địa phương sở hữu nhiều di sản có giá trị, đồng thời cũng nêu cao trách nhiệm trong việc giữ gìn và bảo vệ di sản.

Bà Bạch Liên Hương - Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội cho biết, những di sản văn hóa được ghi danh thể hiện tâm huyết, vun đắp, chung tay của chính quyền và Nhân dân các địa phương trong việc chăm lo, phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể của các loại hình lễ hội, nghề thủ công truyền thống trong kho tàng văn hóa của Thủ đô Hà Nội. Hơn cả, chính quyền địa phương các cấp mong muốn mọi người dân đều cảm nhận được tinh thần, tri thức, ý nghĩa, giá trị của 9 di sản này và nhiều di sản khác đã được ghi danh vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.

Việc ghi danh không chỉ là tín hiệu vui với di sản, mà còn mở ra cơ hội quảng bá văn hóa, du lịch cho địa phương, giúp di sản đến gần hơn với công chúng. Tuy nhiên, điều này cũng đặt ra những yêu cầu mới đối với nhiệm vụ quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản; bảo đảm các di sản văn hóa phi vật thể được thực hành để hướng con người, cộng đồng tới các giá trị văn hóa tốt đẹp, gìn giữ bản sắc, hướng tới sự phát triển xã hội toàn diện. Hà Nội có kho tàng di sản văn hóa phi vật thể đồ sộ, nhưng từng có thời gian, nhiều di sản bị chìm vào quên lãng. Câu ca của điệu hát Trống quân, Chèo tàu, múa hát Ải Lao… - những di sản từng đứng trước nguy cơ thất truyền ấy, hiện đang hồi sinh mạnh mẽ. Có thể kể tới lớp dạy hát do CLB Hát Trống quân Khánh Hà (Thường Tín, Hà Nội) tổ chức thu hút gần 20 em cả nam lẫn nữ. Hằng tuần, các bạn nhỏ tập trung tại gia đình Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Điệp để được truyền dạy. Hay lớp truyền dạy hát Chèo tàu - di sản được cho là có từ thế kỷ 15 - cho đám trẻ do Nghệ nhân Ưu tú Ngô Thị Thu (thôn Thúy Hội, xã Ô Diên, TP Hà Nội) đứng lớp. Với Nghệ nhân Ngô Thị Thu khi nào được hỏi bà cũng đều có những cảm xúc khó tả.

Tại Bát Tràng (Hà Nội), Phó Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch UBND xã Hoàng Tiến Dũng cho biết, tri thức nấu cỗ Bát Tràng được hình thành, tích lũy và truyền dạy qua nhiều thế hệ, chủ yếu bằng phương thức “học bằng làm” trong gia đình và cộng đồng. Mâm cỗ Bát Tràng nổi bật bởi sự chuẩn mực trong sắp xếp, cân đối về hình thức và hương vị, lựa chọn nguyên liệu theo mùa, tuân thủ nghi thức lễ nghi và những khẩu quyết dân gian truyền thống như: “Luộc gà không sôi, canh trong mới ngọt”, “Cỗ khéo hơn cỗ đầy”. Từ món mặn, canh, xào, luộc đến món tráng miệng như chè kho, xôi vò, mỗi món đều mang nét tinh tế, vừa dân dã vừa trang trọng. Một yếu tố đặc sắc khác khiến cỗ Bát Tràng mang tính bản địa cao là việc sử dụng đồ gốm truyền thống trong bày biện và phục vụ. Các bộ đồ đựng, đĩa, bát từ hàng gốm Bát Tràng tạo nên kết nối hài hòa giữa nghề gốm và ẩm thực, đồng thời góp phần tôn vinh giá trị làng nghề. Ngoài kỹ thuật chế biến, tri thức nấu cỗ còn bao hàm quy tắc phân công “phường cỗ”, cách thức tiếp đãi và biểu hiện lễ nghĩa trong mối quan hệ dòng họ, làng xóm - tất cả tạo nên diện mạo văn hóa mang tính cộng đồng và biểu tượng cao.

“Bệ đỡ” cho quá trình hồi sinh di sản

Hay câu chuyện của ca trù - loại hình này vẫn đang nằm trong danh sách Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại cần được bảo vệ khẩn cấp. Nhưng đó là tình hình chung của cả nước. Còn với Hà Nội, ca trù đang phát triển nở rộ, với 14 câu lạc bộ, giáo phường, hàng trăm người thực hành và khoảng từ 30 đến 40 nghệ nhân có khả năng truyền dạy. Sở dĩ có sự khác biệt cơ bản ấy là nhờ Hà Nội đã xây dựng hệ thống chính sách bài bản để làm “bệ đỡ” cho quá trình hồi sinh di sản.

Từ nhiều năm nay, Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội đã rà soát toàn bộ hệ thống di sản, lên danh sách những di sản có giá trị độc đáo, di sản có nguy cơ thất truyền hoặc di sản đáp ứng cả hai yêu cầu trên để ưu tiên cho công tác bảo tồn. Tiếp đó, những di sản thuộc danh mục ưu tiên sẽ được đầu tư hỗ trợ về kinh phí hoạt động, truyền dạy; tổ chức phối hợp với các nghệ nhân nghiên cứu, sưu tầm… để hoàn thiện tư liệu rồi trao truyền lại cho chính nghệ nhân.

Đặc biệt, bước đột phá trong các hoạt động bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể phải kể đến Nghị quyết số 23/2022/NQ-HĐND Quy định chế độ đãi ngộ, hỗ trợ Nghệ sĩ Nhân dân, Nghệ sĩ Ưu tú, nghệ nhân và câu lạc bộ tiêu biểu trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể (Nghị quyết 23) do HĐND TP ban hành tháng 12/2022. Nghị quyết 23 gồm ba trụ cột chính: hỗ trợ nghệ nhân, hỗ trợ câu lạc bộ thực hành di sản, hỗ trợ việc truyền dạy và luyện tập. Chính sách này kết hợp với các hoạt động hỗ trợ chuyên môn của Sở Văn hóa và Thể thao, hỗ trợ kinh phí đặc thù của địa phương giúp các di sản hồi sinh mạnh mẽ.

Thái Phương