Bảo tồn gắn với phát triển: Tầm nhìn chiến lược của Bắc Ninh trong gìn giữ di sản văn hóa

Số hóa di sản - bước đi nền tảng cho phát triển bền vững

Ngay từ giai đoạn 2018 - 2020, Bắc Ninh đã sớm dành gần 45 tỷ đồng đầu tư xây dựng cơ sở dữ liệu di sản văn hóa. Đây được xem là bước đi mang tính nền tảng, thể hiện tư duy làm di sản bài bản, khoa học, có tầm nhìn dài hạn. Trong giai đoạn đầu, tỉnh đã tiến hành số hóa 585 di tích, trong đó có đầy đủ dữ liệu của 4 di tích quốc gia đặc biệt gồm: chùa Bút Tháp, chùa Dâu, lăng và đền thờ các vua nhà Lý, chùa Phật Tích.

Chùa Dâu - ngôi chùa mang đậm nét đẹp văn hóa đặc trưng của vùng đất Kinh Bắc

Việc số hóa không chỉ dừng lại ở mặt bằng tổng thể mà đi sâu tới từng hiện vật, hoa văn, bố cục kiến trúc, giúp lưu giữ một cách chân thực, chi tiết “hồ sơ số” của mỗi di tích. Toàn bộ dữ liệu sau kiểm kê hiện đang được tích hợp vào kho dữ liệu điện tử và hiển thị trên bản đồ số du lịch của tỉnh, tạo nền tảng hình thành các sản phẩm du lịch thông minh trong tương lai.

Tháng 9/2022, UBND tỉnh tiếp tục ban hành Đề án “Phát huy giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2021–2025, định hướng đến năm 2030”. Song song với đó, Kế hoạch chuyển đổi số giai đoạn 2024 - 2030 xác định rõ mục tiêu xây dựng các nền tảng mô hình hóa đa chiều phục vụ phát triển bảo tàng số, du lịch số và thư viện số trong lĩnh vực văn hóa.

Bước sang năm 2025, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh tiếp tục cụ thể hóa bằng Kế hoạch số 289/KH-SVHTTDL về số hóa dữ liệu di sản, đặt mục tiêu hoàn thành số hóa toàn bộ di tích xếp hạng và bảo vật quốc gia; xây dựng hệ thống quản lý dữ liệu di sản gắn với quảng bá du lịch; số hóa hiện vật bảo tàng và hình thành thư viện điện tử chuyên ngành văn hóa. Những bước đi này cho thấy quyết tâm đưa di sản “sống” trong không gian số, tránh nguy cơ bị lưu giữ thụ động trên giấy tờ hay trong kho lưu trữ.

Chăm lo di sản phi vật thể – giữ gìn “hồn cốt” văn hóa Kinh Bắc

Nếu di sản vật thể là phần “thân xác” thì di sản phi vật thể chính là “hồn cốt” của văn hóa Kinh Bắc. Nhận thức rõ điều này, Bắc Ninh đã ban hành nhiều chính sách đặc thù nhằm bảo vệ và nuôi dưỡng các giá trị văn hóa sống trong cộng đồng.

Với Dân ca Quan họ Bắc Ninh – di sản phi vật thể đại diện của nhân loại được UNESCO vinh danh năm 2009 – tỉnh triển khai nhiều chính sách hỗ trợ trực tiếp như hỗ trợ kinh phí thường niên cho các làng Quan họ gốc (30 triệu đồng/làng/năm), hỗ trợ các câu lạc bộ Quan họ thực hành (20 triệu đồng/CLB/năm), đồng thời phong tặng danh hiệu vinh dự Nhà nước cho hàng trăm nghệ nhân dân gian, gắn với các chế độ khuyến khích truyền dạy cho thế hệ trẻ.

Biểu diễn hát Quan họ tại hồ Nghĩa Long, phường Bắc Giang, tỉnh Bắc Ninh

Công tác truyền dạy Quan họ được triển khai đa tầng, từ cộng đồng thông qua các làng Quan họ, câu lạc bộ dân ca, đến trường học với các hoạt động ngoại khóa, giúp học sinh sớm tiếp cận và nuôi dưỡng tình yêu với làn điệu quê hương. Cùng với đó, nhiều không gian văn hóa Quan họ như nhà chứa, bến nước, sân đình được phục dựng; các lễ hội tiêu biểu, đặc biệt là Hội Lim, ngày càng được tổ chức bài bản, văn minh, hấp dẫn, trở thành điểm nhấn văn hóa – du lịch của tỉnh.

Bên cạnh Quan họ, các loại hình di sản phi vật thể khác như ca trù, hát trống quân Bùi Xá, múa rối nước, tuồng, chèo… cũng được quan tâm thông qua việc phục hồi lễ hội, mở lớp truyền dạy tại địa phương và hỗ trợ đội ngũ nghệ nhân. Nhờ đó, bức tranh di sản phi vật thể Bắc Ninh phát triển cân bằng, đa dạng, tạo nên một hệ sinh thái văn hóa phong phú.

Bảo tồn di sản vật thể gắn với sinh kế và phát triển làng nghề

Trong lĩnh vực di sản vật thể, Bắc Ninh dành nguồn lực đáng kể cho công tác trùng tu, tôn tạo các di tích lịch sử – kiến trúc trọng điểm theo hướng khoa học, tôn trọng yếu tố gốc, như chùa Bút Tháp, chùa Dạm, thành cổ Luy Lâu, lăng và đền Kinh Dương Vương. Song song, tỉnh chú trọng khôi phục nghi thức lễ hội truyền thống, bảo đảm đúng phong tục nhưng phù hợp với bối cảnh đương đại, qua đó tạo không gian để cộng đồng cùng thực hành và trao truyền di sản.

Một trụ cột quan trọng khác là bảo tồn làng nghề thủ công truyền thống thông qua Chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP). Nhiều làng nghề được hỗ trợ đổi mới mẫu mã, xây dựng thương hiệu, đăng ký nhãn hiệu tập thể và kết hợp phát triển du lịch trải nghiệm.

Đặc biệt, một trong những điểm nhấn vượt bậc mới đây chính là Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ của tỉnh Bắc Ninh vừa được ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của UNESCO vào ngày 9/12/2025 tại New Delhi, Ấn Độ - qua Kỳ họp lần thứ 20 của Ủy ban liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể. Đây là di sản thứ 17 của Việt Nam được UNESCO đưa vào danh sách này, khẳng định giá trị văn hóa, lịch sử và kỹ thuật thủ công độc đáo của tranh Đông Hồ trong kho tàng văn hóa nhân loại.

Bức tranh dân gian Đông Hồ “Đám cưới chuột”

Việc UNESCO ghi danh nghề làm tranh Đông Hồ không chỉ là niềm tự hào của Bắc Ninh nói riêng và Việt Nam nói chung, mà còn là cơ hội để tỉnh và cả nước tăng cường tích hợp di sản này vào hệ thống giáo dục, thu hút thế hệ trẻ tìm hiểu và trân trọng nghệ thuật truyền thống. Trong quá trình này, tỉnh tạo điều kiện để nghệ nhân truyền dạy nghề cho thế hệ trẻ, đưa tranh Đông Hồ vào không gian sáng tạo đương đại và mở rộng kênh tiêu thụ qua du lịch, quà lưu niệm và nền tảng trực tuyến, giúp nghề tranh tồn tại bền vững bằng chính giá trị văn hóa và kinh tế. Tuy nhiên, việc được UNESCO ghi danh cũng đồng thời đặt ra yêu cầu cấp thiết về bảo vệ, phục hồi và trao truyền nghề trong bối cảnh nghệ nhân ngày càng ít và thị trường truyền thống thu hẹp.

Bắc Ninh – điểm sáng trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản

Nhờ các giải pháp đồng bộ về thể chế, nguồn lực và cách làm, Bắc Ninh nhiều năm liền nằm trong nhóm địa phương dẫn đầu cả nước về công tác bảo tồn di sản văn hóa. Di sản không chỉ hiện diện trong hồ sơ hay bảo tàng, mà sống động trong đời sống cộng đồng, lễ hội, làn điệu dân ca, sản phẩm làng nghề và các không gian văn hóa đang được số hóa, quảng bá rộng rãi.
Văn hóa Kinh Bắc ngày càng khẳng định vai trò là “sức mạnh nội sinh”, làm nền tảng cho phát triển du lịch văn hóa bền vững, hình thành các ngành công nghiệp sáng tạo và xây dựng hình ảnh một Bắc Ninh giàu bản sắc, năng động, hội nhập. Tất cả phản ánh tầm nhìn nhất quán của tỉnh: lấy văn hóa làm nền tảng, lấy con người làm trung tâm cho phát triển bền vững trong thời kỳ hội nhập và chuyển đổi số.

Di sản Kinh Bắc không chỉ được bảo vệ trong hồ sơ, mà đang đồng hành cùng nhịp sống hiện đại của tỉnh công nghiệp – văn hóa Bắc Ninh.

Trường Thịnh