Bảo tồn, phát huy nghệ thuật hát ngâm Ariya của người Chăm
Nghệ thuật hát ngâm Ariya của người Chăm vừa được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VH-TT-DL) công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định 2216 của Bộ trưởng Bộ VH-TT-DL vào ngày 27-6-2025. Đây không chỉ là vinh dự và niềm vui chung của người Chăm tại tỉnh Ninh Thuận (cũ), mà sẽ được thừa kế và phát huy hơn nữa bởi tỉnh Khánh Hòa sau khi sáp nhập 2 đơn vị hành chính.
Ariya là những bài thơ, vần thơ hay câu thơ có độ ngắn dài khác nhau. Có những bài chỉ vài chục câu lục bát, nhưng có những bài dài tới hàng trăm câu. Các bài Ariya của người Chăm có từ lâu đời, không chỉ được truyền lại qua hình thức truyền miệng như các loại hình văn học hay nghệ thuật dân gian khác, mà còn được người xưa ghi chép vào các thư tịch cổ bằng chữ Chăm (Akhar Thrah). Chủ đề và nội dung của các bài Ariya rất đa dạng trong đời sống, từ các sự kiện lịch sử, tình yêu, phong tục tập quán, lịch pháp… đến các bài gia huấn ca có giá trị răn dạy và giáo dục đạo đức cho con người.
Các nghệ nhân cùng sinh hoạt hát ngâm Ariya.
Một trong những tác phẩm Ariya nổi tiếng của người Chăm là Bini - Cam (còn có tên Nai Mai Mâng Mâkah) kể về chuyện tình của một cô gái Chăm theo đạo Bàlamôn với một chàng trai theo đạo Bàni, trong khi ở cộng đồng người Chăm không được kết hôn với người khác đạo. Khi cô gái Chăm bị xử trên giàn hỏa thiêu, chàng trai đã nhảy lên chết cháy cùng người yêu. Tác phẩm này là nguồn cảm hứng của các vở kịch múa “Lửa tình yêu” của Nghệ sĩ Ưu tú Thọ Thái, ca khúc “Câu chuyện lửa tình yêu” của nhạc sĩ Phan Quốc Anh.
Ariya thường được người Chăm trình bày dưới hình thức xướng ngâm có giai điệu, hát kể gắn với giai điệu, lời ca mang đậm tính chất nghệ thuật nên gọi là nghệ thuật hát ngâm. Nghệ thuật hát ngâm Ariya tồn tại và duy trì trong các không gian lễ hội, buổi sinh hoạt văn hóa, văn nghệ của cộng đồng người Chăm. Các nghệ nhân có thể hát ở mọi lúc mọi nơi, khi nhàn rỗi vào dịp lễ hội, lúc nghỉ ngơi một ngày làm việc. Các giai điệu hát ngâm, thang âm, điệu thức, cường độ to nhỏ từng câu hát ngâm có thể tùy hứng theo tâm hồn, cảm xúc của người hát, nhất là những buổi hát về đêm, dưới ánh trăng bên bờ sông, nơi đầu làng Chăm hay bên đền tháp.
Nghệ thuật hát ngâm Ariya có nhiều giá trị về mặt lịch sử, văn hóa, ngôn ngữ và nghệ thuật. Tuy nhiên, theo thời gian, cũng như nhiều loại hình di sản văn hóa truyền thống, nghệ thuật hát ngâm Ariya đang đứng trước các thách thức và nguy cơ mai một: Suy giảm đội ngũ về chủ thể thực hành; đứt mạch trao truyền, thiếu thế hệ kế thừa; thư tịch cổ - phương tiện lưu giữ và truyền tải các bài Ariya dần biến mất; công tác sưu tầm, bảo tồn và phát huy giá trị Ariya còn nhiều khó khăn…
Ariya Bini - Cam - tác phẩm Ariya nổi tiếng của người Chăm. Ảnh: Thành Danh
Những năm gần đây, Sở VH-TT-DL và Trung tâm Nghiên cứu văn hóa Chăm của Ninh Thuận (cũ) đã bước đầu tổ chức các cuộc điều tra, thống kê và sưu tầm các bài hát Ariya theo hình thức ghi âm, ghi hình; tổ chức các lớp truyền dạy nghệ thuật hát ngâm Ariya trong cộng đồng... Đặc biệt, các cơ quan này cũng chú trọng công tác kiểm kê, xây dựng hồ sơ văn hóa phi vật thể để trình Bộ VH-TT-DL đưa vào danh mục quốc gia.
Sau khi nghệ thuật hát ngâm Ariya được Bộ VH-TT-DL đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, tỉnh Khánh Hòa với vai trò kế thừa, tiếp nối di sản cần tiếp tục bảo tồn và phát huy hơn nữa loại hình di sản đặc sắc này. Trong thời gian tới, địa phương, các cơ quan chuyên môn và cộng đồng người Chăm tỉnh Khánh Hòa cần tiếp tục quan tâm hỗ trợ, động viên các nghệ nhân thực hành hát ngâm Ariya; tăng cường số hóa các bài hát Ariya; nhân rộng và mở thêm nhiều lớp truyền dạy loại hình di sản này cho cộng đồng, nhất là giới trẻ; đưa Ariya vào trình diễn, thi thố trong các địa điểm, mô hình du lịch, sự kiện văn hóa; quảng bá nghệ thuật hát ngâm Ariya trên các trang mạng xã hội, kênh truyền thông Internet.
