Biến đổi khí hậu đe dọa tới sự phát triển bền vững của ngành cà phê Việt Nam

Hạn hán đẩy giá cà phê robusta lên mức cao kỷ lục

Việt Nam, nhà sản xuất cà phê robusta lớn thứ hai thế giới, đang phải đối mặt với tình trạng hạn hán nghiêm trọng. Điều này dự báo sẽ khiến sản lượng xuất khẩu cà phê của nước này giảm 20% trong năm nay, dẫn đến giá cà phê robusta tăng vọt lên mức cao kỷ lục.

Theo số liệu từ Hiệp hội Cà phê và Ca cao Việt Nam (VICOFA), cà phê đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam, chiếm hơn 10% doanh thu xuất khẩu nông sản và 3% GDP. Năm ngoái, Việt Nam xuất khẩu 1,61 triệu tấn cà phê, thu về 4,18 tỷ USD, mức cao nhất từ trước đến nay.

Châu Âu thống lĩnh thị trường cà phê chế biến cao cấp, trong khi các nước đang phát triển phụ thuộc vào xuất khẩu cà phê nguyên hạt.Việt Nam, Brazil, Colombia, Indonesia và Ethiopia đóng góp tới 70% thị phần trong lĩnh vực này. Đối với người trồng cà phê ở khu vực Nam bán cầu, xuất khẩu cà phê đóng vai trò nguồn thu nhập quan trọng.

Biến đổi khí hậu đe dọa ngành cà phê Việt Nam và toàn cầu

Thiếu hụt nước do hạn hán tại Việt Nam phơi bày điểm yếu của ngành cà phê trước biến đổi khí hậu, đặc biệt là trong những năm gần đây. Tình trạng này không chỉ xảy ra ở Việt Nam mà còn ảnh hưởng nặng nề đến các quốc gia sản xuất cà phê lớn khác trên thế giới.

Theo Tổ chức Cà phê Quốc tế (International Coffee Organization), Brazil, quốc gia cung cấp 40% sản lượng cà phê toàn cầu, đã thiệt hại 20% vụ mùa vào năm 2021 do ảnh hưởng kép từ sương giá và hạn hán. Tiếp theo đó, Indonesia ghi nhận sản lượng robusta giảm 20% trong năm ngoái do El Nino - hiện tượng thời tiết cực đoan chỉ có dấu hiệu dịu bớt trong năm nay.

Hồi giữa tháng 4 vừa rồi, theo Báo Nông nghiệp Việt Nam, tình trạng khô hạn khắc nghiệt kéo dài tại huyện biên giới Đức Cơ (tỉnh Gia Lai) đã khiến cho nhiều diện tích cà phê bị cháy khô. Theo báo cáo của UBND xã Ia Kriêng, trên địa bàn xã đã có hơn 14 ha cà phê bị cháy khô với mức độ thiệt hại từ 30 - 50. Tính tổng trên địa bàn huyện Đức Cơ, đã có gần 170 ha cây trồng, chủ yếu là cà phê bị thiệt hại do thiếu nước tưới trong những tháng đầu năm nay.

Theo Ban Chỉ huy phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn tỉnh Gia Lai, từ đầu năm 2024 đến ngày 10/4/2024, toàn tỉnh Gia Lai ước tính thiệt hại trên 9 tỷ đồng do hạn hán, thiếu nước. Thống kê của ngành Nông nghiệp tỉnh Gia Lai đến giữa tháng 4/2024, cho biết tổng diện tích cây trồng của tỉnh bị thiệt hại do hạn hán, thiếu nước là 275,85 ha.

Những con số trên cho thấy tác động to lớn của biến đổi khí hậu đối với ngành cà phê toàn cầu. Nạn hạn hán và các hiện tượng thời tiết cực đoan ngày càng gia tăng đe dọa trực tiếp đến năng suất và chất lượng cà phê, ảnh hưởng đến sinh kế của hàng triệu người nông dân và tiềm ẩn nguy cơ thiếu hụt nguồn cung cà phê trên thị trường thế giới.

Cuộc sống của nông dân cà phê vốn bấp bênh, luôn chịu ảnh hưởng bởi thời tiết, sâu bệnh và dịch hại. Điển hình là đợt bùng phát nấm gỉ sắt trên cây cà phê ở châu Mỹ Latinh từ năm 2008 đến 2011, khiến sản lượng cà phê tại Colombia giảm một phần ba.

Để hỗ trợ nông dân, Chính phủ Colombia đã thành lập cơ quan cà phê trung ương, cung cấp giống cà phê kháng bệnh gỉ sắt mới. Nhờ vậy, sản lượng cà phê của nước này đã phục hồi từ 8,5 triệu bao (năm 2008) lên 14,5 triệu bao (năm 2018).

Tình trạng tương tự cũng xảy ra ở Trung Mỹ từ năm 2011 đến 2013 khi dịch gỉ sắt hoành hành khắp Honduras, Costa Rica, Nicaragua, El Salvador và Guatemala, khiến 350.000 người mất việc làm và sản lượng cà phê khu vực giảm 70%.

Trước nguy cơ biến đổi khí hậu, ngành cà phê Việt Nam đang phải đối mặt với nhiều thách thức lớn. Biến đổi khí hậu dẫn đến hạn hán, lũ lụt, sâu bệnh và côn trùng gây hại, ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất và chất lượng cà phê.

Nhiều quốc gia khác như Peru và Uganda đã tăng cường sản xuất cà phê để bù đắp cho sự sụt giảm sản lượng ở Việt Nam và Indonesia. Tuy nhiên, điều này khiến cho giá cà phê trên thị trường thế giới giảm sút, ảnh hưởng đến doanh thu của người trồng cà phê Việt Nam.

Nông dân bất lực nhìn những vườn cà phê bị cháy khô. Ảnh: Tuấn Anh/Báo Nông nghiệp Việt Nam.

Dự báo cho thấy đến năm 2040, thế giới có thể thiếu hụt 35 triệu bao cà phê robusta do biến đổi khí hậu và xu hướng tiêu thụ cà phê ngày càng tăng. Tới năm 2050, một nửa diện tích đất trồng cà phê arabica sẽ không còn phù hợp cho sản xuất, gây thêm áp lực lên giá cà phê.

Ngành cà phê Việt Nam cần có những giải pháp thích ứng hiệu quả với biến đổi khí hậu như thay đổi giống cây trồng, áp dụng kỹ thuật canh tác tiên tiến, và phát triển hệ thống tưới tiêu hiệu quả. Bên cạnh đó, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa chính phủ, doanh nghiệp và người trồng cà phê để xây dựng một ngành cà phê bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu.

Trên thị trường cà phê, sự chênh lệch giữa nhu cầu cao và nguồn cung hạn chế đang dẫn đến xu hướng giá tăng trong ngắn hạn. Điều này mang lại lợi ích cho các quốc gia xuất khẩu cà phê, giúp họ gia tăng doanh thu. Ví dụ điển hình là Việt Nam, với dự báo xuất khẩu cà phê có thể lần đầu tiên vượt qua 5 tỷ USD trong năm nay, do lượng cầu mạnh mẽ từ thị trường quốc tế.

Bài học từ các quốc gia đối phó với khủng hoảng cà phê

Cách tiếp cận khác nhau của các quốc gia đối với khủng hoảng cà phê cho thấy tầm quan trọng của việc có một chiến lược toàn diện.

Một số quốc gia, như Honduras, đã học hỏi từ Colombia bằng cách thành lập cơ quan cà phê trung ương. Cơ quan này cung cấp hỗ trợ kỹ thuật và các khoản vay cho nông dân, đồng thời khuyến khích trồng các giống cà phê chống bệnh gỉ sắt. Nhờ những nỗ lực này, Honduras đã có thể giảm thiểu tác động của khủng hoảng và duy trì sản lượng cà phê.

Ngược lại, các quốc gia khác, như El Salvador, đã có cách tiếp cận khác. Thay vì thành lập cơ quan cà phê trung ương, El Salvador đã tập trung vào việc phân phối thuốc diệt nấm cho nông dân. Tuy nhiên, cách tiếp cận này không hiệu quả và năng suất cây trồng của El Salvador tiếp tục giảm. Nhận ra điều này, vào cuối năm 2021, El Salvador đã công bố chương trình chống chịu khí hậu trị giá 400 triệu đô la Mỹ. Chương trình này nhằm triển khai 24 triệu cây cà phê chống bệnh gỉ sắt và cuối cùng, El Salvador đã thành lập Viện Cà phê Salvador vào năm ngoái.

Câu chuyện của Honduras và El Salvador cho thấy tầm quan trọng của việc có một chiến lược toàn diện để ứng phó với khủng hoảng. Một chiến lược như vậy nên bao gồm hỗ trợ cho nông dân, nghiên cứu và phát triển các giống cây trồng mới, và các biện pháp để thích ứng với biến đổi khí hậu

Để thích ứng với điều kiện khí hậu thay đổi nhanh chóng, nông dân cần áp dụng các phương pháp canh tác bền vững hơn, ví dụ như chịu hạn tốt hơn. Các quốc gia có kinh nghiệm trong lĩnh vực giảm thiểu và thích ứng với biến đổi khí hậu có thể hỗ trợ bằng cách chia sẻ kiến thức và kỹ thuật. Úc là một ví dụ điển hình. Nhờ áp dụng các thay đổi về công nghệ và thực tiễn quản lý từ năm 2007 - 2020, họ đã cải thiện được 14% sản lượng lúa mì trong điều kiện nhiệt độ cao và hạn hán.

Tác động dai dẳng của biến đổi khí hậu đối với cây cà phê không chỉ ảnh hưởng đến các quốc gia trồng trọt mà còn lan rộng đến các nước nhập khẩu. Trong những trường hợp nghiêm trọng, các nhà nhập khẩu cà phê buộc phải tìm kiếm nguồn cung thay thế hoặc đàm phán các thỏa thuận thương mại mới để đảm bảo nguồn cung trong thời gian thiếu hụt.

Nguồn cung cà phê thiếu hụt do hạn hán gần đây ở Việt Nam và trên thế giới là lời cảnh tỉnh rõ ràng về tác động của biến đổi khí hậu đối với cây trồng và sự mong manh của ngành cà phê nói riêng, tương tự như cuộc khủng hoảng bệnh gỉ sắt lá cà phê trong thập kỷ trước.

Đối mặt với nhu cầu toàn cầu ngày càng tăng, các cấp chính quyền và các bên liên quan cần ưu tiên áp dụng phương pháp canh tác bền vững và triển khai các giải pháp sáng tạo nhằm giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu đối với nguồn cung cà phê và sinh kế của người nông dân.

Trần Diệu Linh, Trần Phương Chi

(Trường Đại học Kinh tế - ĐHQGHN)