Biểu tượng vũ trụ trên cây nêu của người Bahnar

Trong lễ hội, đặc biệt là lễ hội có trâu làm vật hiến sinh thì cây nêu là vật quan trọng và không thể thiếu. Cây nêu được người Bahnar xem là vật trung gian kết nối giữa con người với thần linh, biểu đạt mong ước, ý niệm của con người về cuộc sống, về vũ trụ bao la.

Cây nêu của người Bahnar. Ảnh: Hồ Anh Tiến

Trước khi buổi lễ diễn ra, nam giới trong làng (chủ yếu những người lớn tuổi, khéo léo, có nhiều kinh nghiệm) tập trung làm cây nêu. Dưới sự chỉ đạo của già làng, không ai bảo ai, người kiếm cây, người vót nan, chặt tre, người lo việc chạm khắc, tô vẽ các họa tiết trang trí… Lễ hội càng lớn thì cây nêu càng cầu kỳ với nhiều chi tiết. Mỗi chi tiết trên cây nêu không những làm đẹp, làm vui mắt người dự lễ mà còn là biểu hiện cho rất nhiều hình ảnh trong đời sống của người Bahnar.

Nghệ nhân Ưu tú Alip (làng Groi Wêt, xã Glar, huyện Đak Đoa) cho biết: “Thông thường, cây nêu được làm trước lễ hội khoảng 3-7 ngày. Để làm được cây nêu đẹp cần có sự khéo léo, tính toán các khoảng cách trang trí phù hợp. Lễ càng lớn thì cây nêu càng cao, trang trí nhiều tầng lớp”.

Biểu tượng mặt trời được gắn trên cây nêu. Ảnh: X.T

Với lễ hội có trâu làm vật hiến sinh, trước khi dựng nêu, họ làm một chiếc vòng buộc trâu đặt vào gốc cây nêu. Sau khi làm xong chiếc vòng, người ta đặt ở miệng hố chôn các trụ nêu. Trên đầu các trụ nêu được kết nối bởi 4 thanh ngang tạo thành 1 ngàm khóa chắc chắn, không để chiếc vòng buộc trâu dịch chuyển ra khỏi cây nêu. Cấu tạo cây nêu gồm các phần: phần đế với kết cấu vững chắc gồm 4 trụ chôn chặt ở 4 góc (jrăng), các đầu trụ tiếp đất chúm lại, các đầu trụ còn lại xòe ra 4 góc và được kết nối với nhau bằng 4 thanh ngang tạo nên một hình vuông tương đối đều đặn. Thanh ngang này có thể được làm bằng tre hoặc gỗ.

Ở đầu mỗi thanh ngang được chạm khắc biểu tượng hình tròn với ý nghĩa tượng trưng cho sự tươi mới, tràn đầy sức sống. Biểu tượng này người Bahnar cho rằng là biểu tượng của mặt trời hoặc là hình ảnh của ngọn cây rau dớn (một loại cây thuộc họ dương xỉ, thường mọc ven suối gắn liền với văn hóa ẩm thực của người Tây Nguyên). Đôi lúc biểu tượng đó còn gọi là “cánh tay của thần”. Loại họa tiết này chúng ta cũng thường bắt gặp trên các kết cấu đấu góc ở nhà rông, nhà mồ của người Bahnar.

Người dân làng Prăng (xã Đăk Tơ Pang, huyện Kông Chro) cùng nhau làm cây nêu. Ảnh: P.V

Ở 4 góc, người ta buộc 4 cây trúc cao, cong vút (gưng). Những sợi dây được làm từ lạt chẻ mỏng gấp hình xương cá hoặc từ những đốt trúc cắt ngắn. Đôi khi người ta dùng những nan tre nhỏ tạo các vòng tròn và liên kết chúng với nhau thành những sợi dây dài đung đưa trong gió. Một đầu dây buộc vào gưng, đầu còn lại gắn những vật được tạo hình con chim (tre, gỗ) hay hình vuông, hình tam giác có tua rua các góc. Nghệ nhân Alip cho biết thêm: Bên cạnh chức năng làm đẹp, các tua rua của cây nêu còn có tác dụng như những bù nhìn để xua đuổi chim muông, bảo vệ mùa màng.

Họa tiết mang biểu tượng về vũ trụ tập trung nhiều trên trụ nêu chính. Cây tre để làm trụ chính phải cao, đường kính lớn, thẳng, đốt thưa… Trụ chính được chôn xuống đất, ngay tại trung tâm chân đế và được liên kết chắc chắn với các chi tiết thanh ngang. Trang trí trên trụ chính chia làm nhiều tầng; lễ hội càng lớn, trụ chính càng nhiều tầng. Các họa tiết sinh động, tô vẽ nhiều sắc màu tạo nên điểm nhấn khác biệt với những chi tiết mang biểu tượng của vũ trụ. Trước hết là biểu tượng của những vì sao. Họ dùng 2 thanh gỗ hoặc tre bản đẹp, dài khoảng gấp 3 lần đường kính thân trụ chính, đặt xuyên qua thân trụ và vuông góc với nhau tạo hình ngôi sao 4 cánh. Mỗi cây nêu được gắn 2-3 ngôi sao hoặc nhiều hơn, tùy lễ lớn hay nhỏ.

Biểu tượng mặt trời được tạo thành bởi những sợi lạt chẻ mỏng đan gài xen kẽ tạo nên một hình tròn với nhiều tia tỏa ra xung quanh. Ảnh: P.V

Tiếp theo là mặt trăng-biểu tượng thường trực trong các tác phẩm điêu khắc của người Bahnar, thường thấy mặt trăng được trang trí trên đường nóc nhà rông, nhà mồ… Mặt trăng trên cây nêu là một chi tiết đơn giản bằng gỗ bản dẹp, đẽo gọt hình trăng khuyết, gắn xuyên ngang qua cây trụ chính. Đặc biệt, mặt trời là biểu tượng sinh động nhất ở cây nêu. Nó được tạo thành bởi những sợi lạt chẻ mỏng đan gài xen kẽ tạo nên một hình tròn với nhiều tia tỏa ra xung quanh. Biểu tượng này thường lấy màu đỏ làm chủ đạo.

Trên đỉnh cây nêu, người ta làm mũi nhọn như một lưỡi giáo chọc thẳng lên bầu trời hoặc có lúc gắn trái bầu khô lên đỉnh vì quả bầu chứa nước là biểu tượng phồn thực, là nguồn sống của vạn vật. Các chi tiết mang tính biểu tượng vũ trụ trên cây nêu không tồn tại đơn lẻ, nằm tách rời, mà được nối với nhau trên trụ nêu chính tạo thành một trục liên hoàn. Vậy nên, người Bahnar xem cây nêu là một hình tượng linh thiêng, là biểu tượng của thần thánh và chiếm giữ một vị trí quan trọng trong đời sống.

Về màu sắc, người Bahnar sử dụng 3 màu cơ bản để tô vẽ lên cây nêu: Màu đen tượng trưng cho đất, màu trắng tượng trưng cho trời, màu đỏ tượng trưng các đấng thần linh và sự sống của con người. Về sau, họ sử dụng thêm nhiều màu khác để cây nêu thêm nổi bật.

Như vậy có thể thấy rằng: Quan niệm về vũ trụ được biểu hiện trên cây nêu của người Bahnar mang nhiều hình ảnh. Đó là bóng dáng của con người trong đời sống, sự hiện hữu của các đấng siêu nhiên và biểu hiện của vũ trụ bao la. Điều này khẳng định tư duy vũ trụ quan của người Bahnar không nằm ngoài tính phổ quát tư duy vũ trụ quan của loài người. Cây nêu luôn được đặt ngay tại trung tâm của không gian diễn xướng, thực hành nghi lễ. Các hoạt động của con người đều diễn ra xung quanh.

Màu đỏ là một trong những màu cơ bản được dùng để trang trí cây nêu. Ảnh: P.V

Sau lễ hội, người Bahnar không thu gom, dọn dẹp cây nêu mà để nó tồn tại và hư hỏng theo thời gian với quan niệm cây nêu là vật thiêng, đụng đến sợ làm mất tính thiêng, sợ bị Yàng quở phạt.

XUÂN TOẢN