Bức bình phong trong văn hóa Đà Nẵng

Bình phong ở chùa Phước Lâm (phường Hội An Tây) nửa đầu thế kỷ XX. Ảnh: Vĩnh Tân

Bình phong trong văn hóa phương Đông

Đến nay, bức bình phong có tự bao giờ vẫn còn là ẩn số? Nhiều tư liệu nghiên cứu về kiến trúc cổ cho rằng, ở phương Đông, kể từ khi con người biết xây dựng nhà cửa thì các quan niệm về phong thủy cũng dần xuất hiện, và bức bình phong ra đời cũng từ lý thuyết về “Triều” và “Án” trong Phong thủy học. “Triều” có nghĩa là “quay về, hướng về”, viết tắt của chữ “Triều sơn”, tức chỉ núi quay về. Còn “Án” vốn nguyên có nghĩa gốc là cái bàn, nhằm để chỉ ngọn núi nhỏ ở phía trước nhà ở, đình, chùa, miếu hay mộ phần của người đã qua đời nhằm ngăn cản những ảnh hưởng xấu xâm nhập trực diện từ phía trước.

Một số nhà nghiên cứu về văn hóa và kiến trúc chỉ ra rằng, Việt Nam và một số quốc gia khác, do ảnh hưởng mạnh mẽ của nền văn minh Trung Hoa và các học thuyết phong thủy của họ mà bức bình phong dần được hình thành trong đời sống văn hóa. Được biết, tại đảo quốc Lưu Cầu (nay là tỉnh Okinawa của Nhật Bản), trong những công trình kiến trúc dân gian của họ cũng thường xuất hiện bức bình phong. Một nhà nghiên cứu cho biết, người Lưu Cầu “dựng bức trấn phong trước nhà với hai mục đích: về tâm linh, nó ngăn cản những điềm gở xâm nhập vào nhà, có thể gây phương hại cho chủ nhân; về thực tiễn, nó có tác dụng ngăn chặn những cơn gió chướng từ biển khơi thổi thẳng vào nhà”.

Bình phong ở đình làng Hải Châu (phường Hải Châu) năm 1950. Ảnh tư liệu

Giá trị văn hóa của bình phong ở Đà Nẵng

Trên mảnh đất Đà Nẵng, bức bình phong từ lâu đã xuất hiện rất nhiều trong các công trình kiến trúc tín ngưỡng tôn giáo, trở thành những tác phẩm nghệ thuật độc đáo, thể hiện tài năng của những người nghệ sĩ dân gian.

Bức bình phong đã sớm trở thành một bộ phận không thể thiếu trong các công trình kiến trúc tín ngưỡng tôn giáo ở Đà Nẵng. Chúng là một bức tường được xây ngang che chắn trước lối vào cửa chính của các di tích. Bình phong thường có hai hình dạng phổ biến là dạng cuốn thư và hình chữ nhật. Hầu như các bức bình phong có chiều cao từ 1,5m đến 2m, ngang từ 1,5m đến 3m. Vật liệu xây dựng là gạch, xi măng hoặc đá cẩm thạch. Mặt sau bình phong thường được viết bằng chữ Hán như: Thọ, Linh, Kính... Họa tiết, hoa văn trang trí trên bình phong cũng rất phong phú, đa dạng, phổ biến nhất vẫn là những con vật trong Tứ linh: long (rồng), lân (kỳ lân), quy (rùa), phụng (chim phượng), hay đắp nổi hình “lân mã hà đồ”... Những con vật đó biểu tượng cho sự thăng hoa, may mắn, phù hộ cho đời sống của người dân được bình yên, thịnh vượng. Một số bình phong thì trang trí hình hổ, dơi, lý ngư hóa long, hạc, sen, tranh phong cảnh… rất phong phú và đặc sắc. Phía sau bình phong thường có một ban thờ, là nơi đặt các lễ vật trong những dịp cúng tế và là nơi tế âm linh, cô hồn.

Có thể thấy, bình phong ở Đà Nẵng được thể hiện khá đơn giản, nhưng là những tác phẩm nghệ thuật có sức lôi cuốn mạnh mẽ bởi những đồ án trang trí được chạm khắc, đắp nổi hoặc vẽ bằng sơn màu trên các chất liệu bằng sa thạch hoặc xi-măng… đã thể hiện đời sống văn hóa tâm linh của cộng đồng cư dân nơi đây.

Bình phong ở đình Bồ Bản (xã Hòa Vang). Ảnh: Minh Khuê

Ngoài giá trị về nghệ thuật thì những bức bình phong này còn mang ý nghĩa về phong thủy. Thạc sĩ Hồ Tấn Tuấn, nguyên Giám đốc Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng có nhận xét khá độc đáo về bức bình phong tại các đình làng: “Sự xuất hiện của tấm bình phong ở vị trí này đã thể hiện sự kính ngưỡng tuyệt đối của người trần đối với thế giới thần linh. Bởi lẽ, bước vào đây người ta buộc phải rẽ sang hai bên mà không thể bước tiếp nếu muốn vào chính điện. Mặt khác, đứng ở ngoài không ai có thể nhìn thấu xuyên suốt vào điện thờ trong đình do sự che khuất của tấm bình phong”.

Qua những bức bình phong còn hiện diện trong các công trình thuộc loại hình tín ngưỡng dân gian ở Đà Nẵng, phần nào cho chúng ta thấy được hình thức thể hiện, những đồ án trang trí chủ đạo, cũng như chất liệu tạo tác chúng. Qua đó, thể hiện thế giới quan và nhân sinh quan của cư dân Đà Nẵng về bức bình phong, nó có tác dụng che kín cho các cơ sở tín ngưỡng, tránh những thứ khí chẳng lành phát ra từ những vật lạ phía trước công trình như cây cối, cột mốc, đường đi...

Có thể nói, bức bình phong đã trở thành một bộ phận kiến trúc không thể thiếu trong các công trình tín ngưỡng tôn giáo, góp phần tạo nên những giá trị văn hóa độc đáo về đời sống tâm linh cũng như về mặt nghệ thuật của cộng đồng cư dân sinh sống trên mảnh đất Đà Nẵng bao thế kỷ qua.

Minh Khuê