Các chân trời văn hóa: Người Nhật nghĩ gì?

Một buổi sớm, dạo chơi ở một phố có vườn hoa tại Tokyo, tôi thấy một đoàn người chạy thể dục. Họ vừa chạy vừa hô lấy nhịp, tiếng hô rắn đinh, có một âm hưởng “dữ dội”. Một lát sau, đi qua khu nhà ở, tôi nghe vọng ra qua cát-xét giọng một ca sĩ êm như nhung, não nùng như kiểu bài Đêm Trung Hoa (Shina no Yoru) ở Việt Nam từng được nghe vào thế kỷ trước.

Một buổi tối, tôi uống trà một mình, xem vô tuyến trong căn phòng ở một khách sạn Tokyo. Trà để trong một gói giấy xinh, đổ nước sôi vào, nước trà màu lục nhạt trong suốt, nhấp vào có cảm giác thanh tịnh. Nhưng khi nhìn lên màn ảnh nhỏ, cảm giác ấy biến đi: Trong phim kiếm hiệp có cảnh chém đầu, máu nhỏ từng giọt từ chiếc đầu bị cắt xuống, rất lâu, khiến tôi rùng mình.

Có lần, sau cuộc họp quốc tế về văn hóa châu Á ở một khách sạn tại chân núi Fuji, chúng tôi xem các bạn Nhật vừa dự họp diễn một vở kabuki truyền thống. Truyện cổ về võ sĩ, hảo hán lục lâm, nhà buôn, kỹ nữ... Bà lão gọi chồng bằng tiếng Anh “my darling” (anh yêu). Cuối vở, bà cởi dần quần áo ra theo lối “thoát y vũ” (strip-tease), bỏ vú giả và tóc giả ra, hiện nguyên hình là ông chủ tịch hội nghị. Tất cả các diễn viên đều mặc lại âu phục hiện đại. Hiện đại tương phản với truyền thống một cách nổi bật. Những cảnh sinh hoạt trên đây, cũng như nhiều hiện tượng văn hóa nghệ thuật khác ở Nhật gây cho tôi ấn tượng mạnh mẽ về những khía cạnh tương phản, đối lập gay gắt.

Dĩ nhiên, trong bản sắc một con người cũng như của một dân tộc, những yếu tố tương phản, đối lập là chuyện bình thường.

Thí dụ, tâm tính dân tộc Pháp đầy nghịch lý và mâu thuẫn, vừa mang yếu tố nông dân (thực tế, tiết kiệm, thận trọng), vừa mang yếu tố hiệp sĩ (lý tưởng hóa, hào hiệp, ý thức cá nhân). Người Mỹ thì vừa lý tưởng hóa vừa thực dụng.

Nhưng dường như không có dân tộc nào như dân tộc Nhật Bản, trong tính cách họ, những yếu tố tương phản, đối lập hiện lên một cách rõ rệt, sắc nét, quyết liệt. Người Nhật có thể thưởng thức cái đẹp mong manh của hoa anh đào và cái ánh thép lạnh người của một thanh bảo kiếm. Vậy thì tính dữ dội “khe khắt”, sắc thái Khổng học, hay tính duyên dáng tế nhị, nghệ sĩ lãng mạn phóng túng Lão học là đậm chất văn hóa Nhật? Nhà văn Mishima đề cao truyền thống nam nhi quyết liệt, còn nhà văn Kawabata lại tìm bản chất văn hóa dân tộc trong nghệ thuật tế nhị nữ tính.

Tính tương phản, đối lập trong nghệ thuật Nhật cũng được thể hiện trong quan niệm về cân bằng. Thật là một nghịch lý, sự cân bằng được tìm không phải qua “đối xứng” (symmetry) mà qua sự không đối xứng, nhất là sử dụng khoảng trống, (trong bức tranh là khoảng bỏ trắng = Yohaku = chữ Hán là Dư bạch). Để cho cân bằng người ta có thể không tìm đối trọng bằng cách đối lập hình khối bên phải bằng một hình khối tương tự (hay gần tương tự) bên trái, mà đối lập khoảng trống với toàn bộ cái được vẽ. Vai trò của khoảng trống ra bố cục không đối xứng, áp dụng không những cho nghệ thuật tạo hình mà cả cho các nghệ thuật khác: cách bày thức ăn trên đĩa, kích thước và hình dáng các loại bát đĩa, cách đặt chúng trên khay, nghệ thuật làm vườn, cây cảnh Bonsai, kiến trúc cổ điển (bố trí ánh sáng, bóng tối trong nội thất...).

Cái khoảng trống, cái thầm lặng bên trong được thể hiện qua một khái niệm rất Á Đông về Mu (chữ Hán: Vô), gợi lên sự hư vô, hư không, sắc sắc không không trong cuộc đời phù du trong triết học Phật - Lão. Theo giáo sư toán học người Nam Tư Vladimir Đeoiđé, văn hóa và triết học phương Tây dựa vào hiện thực đang tồn tại - điều rõ ràng; vì thế, sự không tồn tại rõ ràng bị coi là thiếu sót. Trái lại, Phương Đông lại nghiêng về hư vô với những khả năng tiềm ẩn của nó, chứ không phải với ý nghĩa phủ định. Đó là sự đối lập giữa văn minh cổ Hy Lạp và văn minh cổ Ấn Độ. Trên cơ sở ấy, chữ Mu (vô) của Nhật Bản thấm nhuần tâm hồn và văn hóa Nhật (khoảng trống trong tranh, ý nghĩa cái lặng im, cái không nói ra, sức mạnh trong mềm dẻo của võ Giudđo....)

Dù sao, các yếu tố đối lập “gay gắt” nêu ra ở đầu bài viết này vẫn cứ hòa nhập với nhau để tạo ra một nền văn hóa Nhật hào hoa, được đánh dấu bởi nét chung nhất là “duyên dáng tế nhị bên trong hơn là cái tráng lệ bên ngoài”.

Hiểu theo nghĩa rộng, nền văn hóa vật chất và tinh thần của Nhật Bản là một thành công của hơn 100 triệu người, tập trung trên những hòn đảo nghèo nàn, khuất nẻo, chỉ có 6 vạn km2 sử dụng được, đã xây dựng một cường quốc từ một nước phong kiến lạc hậu, rồi vươn lên hàng đầu thế giới sau khi đại bại - hầu như đã mất hết.

Còn nữa

Nhà văn hóa Hữu Ngọc