Cải cách miễn học phí của Nhật Bản vấp phải 'đá tảng': Công bằng có phải cào bằng?

Một trường tư thục ở Nhật Bản. Nguồn: Nikkei Asia

Cuộc tranh luận về chính sách miễn học phí trung học đang thu hút sự chú ý lớn tại Nhật Bản. Dù giáo dục bắt buộc kết thúc ở cấp THCS, tỷ lệ vào THPT đã đạt gần 98% vào năm 2023. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều rào cản trên hành trình hướng đến bình đẳng cơ hội giáo dục cho thanh thiếu niên.

Hệ thống giáo dục song song

Nhật Bản hiện vận hành hệ thống kép gồm trường công và trường tư, trong đó trường tư chiếm tỷ lệ đặc biệt lớn ở các đô thị. Theo số liệu năm 2024, khoảng 65% học sinh THPT trên toàn quốc theo học trường công, trong khi 35% chọn trường tư. Riêng tại Tokyo và nhiều khu vực đô thị lớn, tỷ lệ học sinh trường tư vượt quá 50%.

Chính cấu trúc kép này là nguyên nhân chính dẫn đến chênh lệch chi tiêu giáo dục giữa các hộ gia đình. Khảo sát năm 2023 của Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, Khoa học và Công nghệ Nhật Bản cho thấy: Tổng chi phí 3 năm học THPT tại trường công khoảng 1,78 triệu yên (11.900 USD), trong khi con số này tại trường tư lên tới 3,08 triệu yên (20.500 USD). Chênh lệch chủ yếu đến từ học phí, phí tuyển sinh và phí cơ sở vật chất; ở một số khu vực, tổng mức chênh lệch hàng năm vượt 300.000 yên (2.000 USD).

Lịch sử trợ cấp và bước ngoặt năm 2026

Những thực tế này tiếp tục thổi bùng tranh luận về việc ai phải chịu trách nhiệm trang trải học phí và theo phương thức nào. Năm 2010, Nhật Bản triển khai Quỹ Hỗ trợ học phí THPT nhằm trợ cấp học phí cho các hộ có thu nhập thấp. Sau đó, hệ thống được điều chỉnh mở rộng đến các hộ có thu nhập tới 9,1 triệu yên/năm (61.000 USD). Tuy vậy, các hộ có thu nhập trung bình đến cao vẫn bị loại khỏi chương trình.

Thế nhưng bắt đầu từ năm 2026, một cải cách quy mô lớn sẽ được áp dụng: Giới hạn thu nhập bị bãi bỏ, nghĩa là tất cả các hộ gia đình, dù thu nhập cao hay thấp và bất kể hệ thống giáo dục - dù là công hay tư đều đủ điều kiện nhận trợ cấp học phí.

Từ năm 2025, trường công đã hoàn toàn miễn học phí. Còn theo hệ thống mới, trần trợ cấp cho học sinh trường tư sẽ tăng lên mức 457.000 yên (3.050 USD) mỗi năm, gần bằng mức học phí trung bình của trường THPT tư thục trên toàn quốc. Điều này đồng nghĩa tại nhiều trường, học phí sẽ gần như được chi trả toàn bộ. Dù học sinh chọn trường công hay tư, gánh nặng học phí của các gia đình sẽ giảm trên phạm vi toàn quốc.

Việc triển khai trên toàn quốc được chú ý như một biện pháp hỗ trợ tài chính trực tiếp cho các hộ gia đình và là cách tăng cường quyền tự do lựa chọn đường hướng giáo dục cho học sinh. Tuy nhiên, chính sách miễn phí chỉ áp dụng cho “học phí”. Tại các trường tư, nhiều khoản phí khác vẫn tồn tại như phí nhập học, phí duy trì cơ sở vật chất, tiền sách giáo khoa hay đồng phục. Riêng phí nhập học và phí cơ sở vật chất ở các trường tư đặc biệt cao, thường đã vượt 200.000 yên (1.300 USD) mỗi loại. Khi các khoản này vẫn do gia đình tự chi trả, khó có thể gọi đây là một hệ thống “miễn phí hoàn toàn”. Dù gánh nặng tài chính giảm đáng kể, phụ huynh vẫn cần hiểu rõ rằng vẫn còn những chi phí khác.

Bài học từ Osaka và Tokyo: Bình đẳng không có nghĩa là cào bằng

Tại Osaka và Tokyo - hai địa phương triển khai chính sách miễn học phí sớm đã xuất hiện nhiều vấn đề. Ở Osaka, học sinh ngày càng chuộng trường tư vì các trường này có quyền tự chủ lớn về thiết kế chương trình học và tiêu chuẩn tuyển sinh, bao gồm hình thức và mức độ khó của bài thi đầu vào. Điều này khiến nhiều trường công liên tục bị thiếu chỉ tiêu và thậm chí phải đóng cửa. Những biến động này có thể khiến nguồn lực giáo dục địa phương suy giảm, ảnh hưởng đến các hoạt động văn hóa và kinh tế cộng đồng.

Một số trường tư ở Osaka cũng tăng học phí theo mức trợ cấp mới, làm dấy lên lo ngại rằng hiệu quả giảm gánh nặng tài chính cho các gia đình không đạt như mong muốn.

Tại Tokyo, tác động của chính sách miễn học phí lan rộng tới cả kỳ thi vào THCS. Do nhiều trường THPT tư thục danh tiếng hầu như không tuyển sinh ở cấp THPT, phụ huynh muốn con vào những trường này phải cho con cạnh tranh ngay từ cấp THCS. Điều này khiến các điểm luyện thi tăng cường chương trình giảng dạy, dẫn tới sự bùng nổ về nhu cầu học thêm và nhiệt huyết thi cử.

Nhiều ý kiến lo ngại rằng, trợ cấp học phí THPT đang trở thành một dạng trợ cấp gián tiếp cho các điểm luyện thi và những gia đình khá giả có khả năng chi trả cho giáo dục THCS tư thục.

Thực tế từ thí điểm ở Osaka và Tokyo cho thấy, cải cách của Nhật Bản nhằm hướng tới bình đẳng cơ hội trong giáo dục cho thanh thiếu niên đang phản tác dụng. Việc miễn học phí, vốn là ưu thế lớn nhất của trường công trước đây khó có thể phát huy tác dụng khi trường tư, với những ưu thế về chương trình giảng dạy, cơ sở vật chất, cũng được hưởng chính sách tương tự.

Những người phản đối cho rằng, chính sách này sẽ làm suy yếu sức hấp dẫn của giáo dục trường công và về lâu dài sẽ phải trả giá bằng việc tăng thuế. Họ cho rằng, sẽ tốt hơn nếu sử dụng số tiền trợ cấp học phí trường tư lên đến 457.000 yên (3.125 USD) mỗi năm cho mỗi học sinh để đầu tư vào cơ sở hạ tầng và trang thiết bị của trường công.

Điều này đặt ra câu hỏi, liệu có phải cứ cào bằng với chính sách hỗ trợ như nhau, cho cả trường công và trường tư, gia đình thu nhập thấp và gia đình khá giả, sẽ là bình đẳng cơ hội?

Chính sách miễn học phí trường THPT không chỉ nhằm giảm gánh nặng kinh tế. Đây còn là nỗ lực tái định hình quan niệm về giáo dục tại Nhật Bản - một quốc gia vốn không đi theo mô hình giáo dục công hoàn toàn như các nước Bắc Âu.

Thách thức đặt ra là làm sao xây dựng một mô hình “đặc trưng Nhật Bản”, hài hòa giữa tự do lựa chọn, chất lượng giáo dục và bình đẳng cơ hội. Nỗ lực này cũng đặt ra câu hỏi lớn: xã hội nên hỗ trợ giáo dục bằng cách nào?

Việc áp dụng chính sách miễn học phí trên toàn quốc từ năm 2026 chắc chắn sẽ được theo dõi sát sao, cả về hiệu quả lẫn những vấn đề nảy sinh.

Quỳnh Vũ