Cần góc nhìn đa chiều trên cơ sở khoa học khi áp thuế nước giải khát có đường

Dự thảo mới nhất Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt đã sửa đổi đề xuất bổ sung mặt hàng nước giải khát theo Tiêu chuẩn Việt Nam (TCVN) có hàm lượng đường trên 5g/100 ml vào đối tượng chịu thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) với mức thuế 8% vào năm 2027 và 10% từ năm 2028. Điều này cho thấy, cơ quan soạn nào phần nào cân nhắc, lắng nghe các ý kiến góp ý của các chuyên gia, hiệp hội ngành hàng...

Tuy nhiên, vẫn còn nhiều ý kiến của các biểu Quốc hội băn khoăn khi chưa có đủ cơ sở khoa học, thực tiễn, đánh giá toàn diện để khẳng định nước giải khát có đường là nguyên nhân chính gây béo phì, tiểu đường; cũng như chưa có cơ sở vững chắc cho thấy việc đánh thuế sẽ kiểm soát hiệu quả tình trạng này.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Bộ Y tế (Quyết định 2892/QĐ-BYT, ngày 22/10/2022), thừa cân béo phì do nhiều nguyên nhân như: chế độ ăn không hợp lý (nhiều đạm, đường, béo, ít chất xơ), ít vận động, yếu tố di truyền và nội tiết. Một số nghiên cứu còn cho thấy thừa cân béo phì có liên quan đến thời gian tĩnh tại, tuổi tác, trình độ học vấn và môi trường sống.

Khảo sát học đường tại Việt Nam cho thấy, không có mối liên hệ trực tiếp giữa tiêu thụ nước ngọt và thừa cân béo phì. Ví dụ, năm 2018, tỷ lệ thừa cân béo phì ở học sinh thành thị là 41,9%, cao hơn nhiều so với nông thôn (17,8%), trong khi tỷ lệ tiêu thụ nước ngọt thường xuyên ở thành thị lại thấp hơn (16,1% so với 21,6%).

Ngược lại, thiếu vận động thể lực và thời gian tĩnh tại dài được xác định là nguyên nhân rõ rệt. Trẻ em thành thị – nhóm có tỷ lệ thừa cân béo phì cao – cũng là nhóm ít vận động nhất.

Vẫn còn nhiều ý kiến băn khoăn khi chưa có đủ cơ sở khoa học, thực tiễn, đánh giá toàn diện để khẳng định nước giải khát có đường là nguyên nhân chính gây béo phì.

Tại Kỳ họp thứ 9, phiên Thảo luận của Quốc hội về Dự thảo Luật Thuế TTĐB (sửa đổi) mới đây, đại biểu Phạm Văn Hòa (đoàn Đồng Tháp) quan ngại việc chưa có đủ cơ sở khoa học để chứng minh nước giải khát có đường gây béo phì vì bệnh này có nhiều nguyên nhân khác nhau cũng như việc đường có ở nhiều các sản phẩm khác chứ không riêng gì nước giải khát có đường. Các sản phẩm khác được đại biểu nêu gồm trà sữa, các đồ uống có đường pha sẵn khác được bán tràn lan trên đường phố...

Do đó, đại biểu đề nghị xem xét sao cho phù hợp, bảo đảm tính công bằng với các sản phẩm có đường khác và đồng thời cân nhắc nên áp dụng 5% bắt đầu từ năm 2028 trở đi.

Tương tự, đại biểu Nguyễn Thị Thu Dung (đoàn Thái Bình) cũng rất trăn trở về việc chưa có cơ sở khoa học vững chắc để khẳng định rằng nước giải khát có đường là nguyên nhân chính và duy nhất gây ra tình trạng thừa cân, béo phì.

"Hiện chưa có cơ sở khoa học vững chắc để quy kết nước ngọt là thủ phạm duy nhất dẫn đến thừa cân”, đại biểu đoàn Thái Bình nói, đồng thời dẫn nghiên cứu năm 2023 của Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách cho thấy, học sinh khu vực thành thị có tỷ lệ béo phì cao hơn nhưng lại tiêu thụ nước ngọt ít hơn học sinh nông thôn. Do đó, việc này cần được nghiên cứu kỹ lưỡng và thận trọng hơn.

Ngoài ra bà Dung cảnh báo, nếu chỉ tập trung đánh thuế nước ngọt, người dân có thể chuyển sang các loại đồ uống không kiểm soát như trà sữa, nước ép đường phố hay cà phê pha sẵn, vốn không thuộc diện chịu thuế nhưng lại chứa lượng đường cao và kém an toàn.

Ông Hoàng Thanh Tùng - Chủ nhiệm Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội cho rằng: "Nếu chúng ta có đầy đủ cơ sở khoa học để cho rằng việc sử dụng đồ uống có đường gây tổn hại đến sức khỏe thì tôi ủng hộ việc đánh thuế. Nhưng vấn đề là ý kiến còn rất khác nhau do đây là vấn đề thuộc về khoa học chứ không phải vấn đề về quy định. Trường hợp đánh thuế làm rất rõ và giải trình rất rõ với Quốc hội cơ sở khoa học việc xác định đồ uống có đường có hại, cần có kiểm soát chặt chẽ, hạn chế tiêu dùng cho nên phải đánh thuế TTĐB, chỗ này phải lý giải".

Ở góc độ hiệp hội, ông Nguyễn Văn Việt – Chủ tịch Hiệp hội Bia – Rượu – Nước giải khát Việt Nam (VBA) cho rằng, việc áp thuế TTĐB đối với nước giải khát có đường không mang lại hiệu quả rõ rệt trong việc phòng chống thừa cân, béo phì, thậm chí có thể gây tác dụng ngược.

Dẫn chứng từ thực tiễn quốc tế, ông Việt cho biết một số quốc gia sau khi áp dụng thuế TTĐB vẫn ghi nhận tỷ lệ béo phì gia tăng. Tại Chile, sau khi áp thuế vào năm 2014, tỷ lệ béo phì ở nam giới tăng từ 19,2% (2009–2010) lên 30,3% (2016–2017); ở nữ giới tăng từ 30,7% lên 38,4%. Tương tự, Bỉ áp thuế từ năm 2016, nhưng tỷ lệ béo phì ở nam giới tăng từ 13,9% (2014) lên 17,2% (2019); ở nữ giới từ 14,2% lên 15,6%.

Mexico cũng là một ví dụ điển hình: sau khi áp thuế năm 2014, tỷ lệ béo phì ở nam giới tăng từ 26,8% (2012) lên 30,5% (2019); ở nữ giới tăng từ 37,5% lên 40,2%. Riêng tại Pháp, theo một báo cáo của Ủy ban châu Âu năm 2014, thuế khiến giá nước ngọt tăng 5% nhưng mức tiêu thụ chỉ giảm nhẹ 3,3%.

Theo ông Việt, những số liệu trên cho thấy việc dùng thuế để kiểm soát tiêu dùng nước ngọt chứa đường là chưa thực sự hiệu quả, nếu không muốn nói là phản tác dụng trong một số trường hợp.Cần góc nhìn đa chiều dựa trên cơ sở khoa học khi áp thuế TTĐB với nước giải khát có đường.

Thu An