Can thiệp dinh dưỡng cải thiện tầm vóc cho trẻ thấp còi

Thấp còi (stunting) là một vấn đề sức khỏe cộng đồng nghiêm trọng, ảnh hưởng lâu dài đến sự phát triển thể chất, trí tuệ và làm tăng nguy cơ mắc các bệnh mạn tính khi trưởng thành. Theo các chuyên gia, một trẻ được xác định là trẻ thấp còi khi có chỉ số chiều cao theo tuổi (HAZ) dưới -2SD so với quần thể chuẩn, hoặc có tốc độ tăng trưởng chiều cao dưới 5cm trong 2 năm liên tiếp.

TS.BS Lưu Thị Mỹ Thục (Trưởng Khoa Dinh dưỡng – Bệnh viện Nhi Trung ương) đã chỉ ra những nguyên nhân phức tạp và vai trò then chốt của can thiệp dinh dưỡng trong việc cải thiện tầm vóc cho trẻ.

Những giai đoạn vàng quyết định chiều cao

Sự tăng trưởng của trẻ không diễn ra đều đặn mà chia thành bốn giai đoạn chính, mỗi giai đoạn có các yếu tố tác động khác nhau:

Giai đoạn bào thai (9 tháng): Đây là giai đoạn tăng trưởng tốc độ nhanh nhất (đạt 50cm). Dinh dưỡng của mẹ và sức khỏe của bánh rau là yếu tố quyết định.
Giai đoạn sớm (0-3 tuổi): Tốc độ tăng trưởng vẫn rất nhanh, trẻ có thể tăng 24cm trong năm đầu và 12cm trong năm thứ hai. Dinh dưỡng trong giai đoạn này là yếu tố chủ lực.
Giai đoạn tiền dậy thì (3-10 tuổi): Tốc độ chậm và ổn định (khoảng 5-7cm/năm), chịu ảnh hưởng chính của di truyền và hormone tăng trưởng (GH, IGF-1).
Giai đoạn dậy thì (10-19 tuổi): Có cú tăng vọt (growth spurt) từ 7-9cm/năm, chịu ảnh hưởng mạnh của hormone sinh dục và dinh dưỡng.

Đáng chú ý, các nghiên cứu chỉ ra rằng tình trạng thấp còi thường bùng phát mạnh nhất vào khoảng 24 tháng tuổi. Điều này cho thấy giai đoạn 0-3 tuổi chính là "cửa sổ cơ hội" quan trọng nhất để can thiệp dinh dưỡng dự phòng, trước khi các tổn thương do suy dinh dưỡng mạn tính trở nên khó phục hồi.

Trẻ thấp còi sẽ giảm khả năng học tập, dẫn đến giảm năng suất lao động và tầm vóc thấp khi trưởng thành. Ảnh minh họa.

Vì sao trẻ bị thấp còi?

Nhiều phụ huynh thường cho rằng con thấp là do di truyền từ bố mẹ. Tuy nhiên, di truyền chỉ là một phần. TS.BS Lưu Thị Mỹ Thục chỉ ra một vòng luẩn quẩn bắt đầu từ trong bụng mẹ: người mẹ có tầm vóc thấp, dinh dưỡng kém trong thai kỳ có thể sinh ra con nhẹ cân (suy dinh dưỡng bào thai). Đứa trẻ này nếu tiếp tục có chế độ ăn không đủ chất, môi trường sống kém vệ sinh, hay mắc bệnh nhiễm trùng tái đi tái lại sẽ dẫn đến thấp còi vào năm 2 tuổi. Trẻ thấp còi sẽ giảm khả năng học tập, dẫn đến giảm năng suất lao động và tầm vóc thấp khi trưởng thành, và vòng lặp này tiếp tục ở thế hệ sau.

Ngoài ra, có rất nhiều nguyên nhân không do dinh dưỡng trực tiếp nhưng lại ảnh hưởng nghiêm trọng đến tăng trưởng mà cha mẹ cần lưu ý:

Bệnh lý toàn thân: Các bệnh mạn tính như bệnh tim bẩm sinh, bệnh thận (như toan hóa ống thận), bệnh phổi mạn tính, hoặc nhiễm trùng kéo dài (lao, HIV).
Rối loạn nội tiết: Suy giáp, thiếu hụt hormone tăng trưởng (GH), hoặc việc lạm dụng corticoid ngoại sinh.
Hội chứng kém hấp thu: Các bệnh lý đường ruột như Celiac, xơ nang, dị ứng thực phẩm... khiến trẻ ăn được nhưng không hấp thu được.

Dinh dưỡng tác động đến hormone tăng trưởng như thế nào?

Suy dinh dưỡng không chỉ là thiếu calo, mà còn gây ra một loạt rối loạn nội tiết tố, trực tiếp kìm hãm sự phát triển của trẻ.

Khi cơ thể rơi vào tình trạng đói ăn hoặc thiếu hụt protein, nó sẽ kích hoạt cơ chế sinh tồn:

Giảm các hormone tăng trưởng: Giảm tiết Insulin và Leptin. Gan giảm sản xuất yếu tố tăng trưởng quan trọng nhất là IGF-1.

Tăng các hormone dị hóa: Tăng tiết Cortisol (hormone stress) và hormone GH.

Một điểm đáng lưu ý là, dù GH tăng cao nhưng cơ thể lại rơi vào tình trạng "kháng GH" do suy dinh dưỡng, khiến gan không đáp ứng để tạo ra IGF-1. Hậu quả là quá trình phát triển sụn và xương bị ngưng trệ, dẫn đến chậm tăng trưởng và chậm dậy thì.

Dinh dưỡng có vai trò quan trọng trong cải thiện tầm vóc của trẻ. Ảnh minh họa.

Điều thú vị là béo phì lại gây tác động ngược lại. Trẻ béo phì thường có tuổi xương phát triển nhanh, cao hơn bạn bè và dậy thì sớm. Tuy nhiên, chính việc dậy thì sớm này lại làm trẻ dừng tăng trưởng sớm hơn, dẫn đến chiều cao cuối cùng khi trưởng thành có thể lại thấp hơn các bạn phát triển bình thường.

Can thiệp dinh dưỡng là chìa khóa phục hồi tầm vóc

Để xương phát triển, cơ thể cần một tổ hợp "nguyên liệu" chứ không phải một chất đơn lẻ. Các chất dinh dưỡng tiêu biểu bao gồm protein (đặc biệt là Arginin), canxi, magie, kẽm, sắt, i-ốt, vitamin A, vitamin D, và vitamin K.

Vậy, khi trẻ đã thấp còi, chúng ta nên bổ sung như thế nào cho hiệu quả?

1. Bổ sung đơn chất thường không hiệu quả: Các nghiên cứu chỉ ra rằng, trẻ thấp còi thường bị thiếu đa vi chất, chứ không phải chỉ một chất. Một phân tích tổng hợp cho thấy việc bổ sung kẽm (Zinc) đơn độc chỉ mang lại hiệu quả hạn chế. Tuy nhiên, một nghiên cứu khác khi cho trẻ chậm tăng trưởng bổ sung kết hợp sắt và kẽm lại ghi nhận sự cải thiện rõ rệt về tốc độ tăng trưởng.

2. Bổ sung đa vi chất là cần thiết: Các chuyên gia đồng thuận rằng việc bổ sung một hỗn hợp đa vi chất (MNP) thường mang lại thành công hơn trong việc phòng ngừa và điều trị thấp còi. Tuy nhiên, các dạng bột đa vi chất rắc vào thức ăn (hiện đang được dùng) dù hiệu quả trong việc ngăn ngừa thiếu máu, nhưng các kết hợp hiện tại không cho thấy hiệu quả rõ rệt trong việc ngăn ngừa trẻ thấp còi.

3. Vai trò của Dinh dưỡng bổ sung đường uống (ONS): Giải pháp hiệu quả nhất được các bằng chứng khoa học ủng hộ là sử dụng Dinh dưỡng bổ sung đường uống (ONS). Đây là các sản phẩm được thiết kế đặc biệt, cung cấp cân bằng cả năng lượng, protein (đạm đa lượng) và các vi chất dinh dưỡng (vitamin, khoáng chất).

Một tổng quan hệ thống và phân tích gộp năm 2021 (Nutrients 2021, 13, 3036) đã kết luận rằng can thiệp bằng ONS hiệu quả trong việc thúc đẩy tăng trưởng ở trẻ suy dinh dưỡng, đặc biệt là ở mức độ nhẹ đến trung bình.

Cơ chế của ONS là: tăng cường protein và calo nạp vào, giúp cải thiện cảm giác thèm ăn, và quan trọng nhất là làm tăng nồng độ IGF-1 (yếu tố tăng trưởng) trong máu, từ đó kích thích tăng cân và theo sau là tăng chiều cao.

Tóm lại, thấp còi là một vấn đề phức tạp. Để dự phòng, gia đình cần tập trung vào "1000 ngày vàng" (từ khi mang thai đến khi trẻ 2 tuổi) với chế độ ăn đa dạng và vệ sinh tốt. Khi trẻ đã có dấu hiệu chậm tăng trưởng, việc can thiệp bằng các sản phẩm dinh dưỡng y học (ONS) giàu năng lượng, protein và đa vi chất là giải pháp then chốt để giúp trẻ bắt kịp đà tăng trưởng.

Hải Đường