Cần ưu tiên chuyển công sở dôi dư thành 'dân sở'

Từ 1.7.2025 khi sáp nhập tỉnh, thành và thực hiện chính quyền hai cấp, câu hỏi mà nhiều người dân hay nêu ra là “Trụ sở phường mới ở đâu? Trụ sở cũ dôi dư sẽ dùng làm gì? Rồi hàng chục ngàn trụ sở UBND, đoàn thể, công an, ban chỉ huy quân sự, cơ sở y tế, nhà văn hóa và nhiều phòng ban khác cấp phường xã, quận huyện và tỉnh, thành cũ sẽ xử lý thế nào?”.

Khi thống kê và kiểm soát đúng tiêu chuẩn và chức năng sử dụng ở tất cả các tỉnh, thành thì chắc chắn con số công sở không dùng đến sẽ rất lớn. Đó thực sự là khối tài sản công có thể lượng giá cực đại trên thị trường bất động sản. Tuy nhiên, nếu tính toán hiệu quả và minh bạch để chuyển số công sở này thành các cơ sở phúc lợi xã hội thì giá trị và lợi ích lâu dài sẽ là vô đối!

Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM được giao quản lý, sử dụng ba khối nhà tại địa chỉ số 97 Phó Đức Chính (phường Nguyễn Thái Bình, quận 1). Đây là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp thành phố (Ảnh tư liệu). Ảnh: Trung Dũng

Thử nhìn lại vốn công sở

Nhà cửa công sở hiện tại đến từ nhiều nguồn khác nhau. Ngoài số mới xây, rất nhiều tòa nhà nguy nga, số còn lại rút ra từ một “tổng kho” mênh mông, bao gồm các nhà cửa “trưng dụng”, “tịch thu” tích hợp sau chiến tranh ở miền Bắc năm 1954 và miền Nam 1975.

Chính quyền các cấp và các bộ ngành quản lý nhiều chủng loại nhà cửa từ dinh thự đến biệt thự, chung cư cao tầng và thấp tầng, cao ốc văn phòng, nhà ở vắng chủ, nhà ở của người xuất cảnh, cơ sở thương mại, trường học và bệnh viện của tư nhân... Từ lâu, một số lượng lớn các biệt thự, cư xá và nhiều công thự “chuyển kiếp” thành nhà tập thể cán bộ, công nhân viên hay nhà ở công vụ. Số còn lại trở thành trụ sở cho đủ loại cơ quan chính quyền, đoàn thể và doanh nghiệp quốc doanh ở các tỉnh thành, quận huyện và phường xã...

Ở TP.HCM có một số công thự được chuyển đổi chức năng, trở thành công trình phúc lợi công cộng. Điển hình như dinh Độc Lập vừa là trung tâm hội nghị, vừa là di tích lịch sử mở cửa cho công chúng. Còn dinh Gia Long (từng là dinh Thống đốc Nam kỳ) nay là Bảo tàng TP.HCM. Hay dinh phó tổng thống cũ tại số 4 Tú Xương chuyển thành Nhà Thiếu nhi thành phố.

Gần đây, khi dời sang trụ sở mới, tòa nhà của UBND quận 3 tại số 185 Cách Mạng Tháng Tám được sửa đổi làm Nhà Thiếu nhi quận. Đặc biệt, 3 tòa nhà lớn của dinh thự gia đình “chú Hỏa” tại số 97 Phó Đức Chính, sau nhiều năm làm trụ sở của một số cơ quan đã “tái sinh” thành Bảo tàng Mỹ thuật vào năm 1987.

Người dân thích thú chụp hình trước bảng hiệu trụ sở phường Sài Gòn, nguyên là trụ sở UBND quận 1 TP.HCM, một kiến trúc xây dựng cuối thế kỷ XIX, đã được xếp hạng di sản. Nơi đây, rất rộng rãi, ngoài chức năng xử lý hành chính, có thể kiêm thêm chức năng “hội quán”, nhà lưu niệm (ảnh chụp 7.2025)

Tuy vậy, 50 năm qua, nhiều công thự biến dạng từ cả hình thức đến chức năng, kể cả sử dụng cho mục đích thương mại. Chẳng hạn tòa nhà Bộ Lao động thời xưa nằm ở góc Nguyễn Du và Đồng Khởi, sau 1975 là trụ sở của Sở Lao động - Thương binh và Xã hội. Nhưng sang đến thập niên 1990, tòa nhà bị đập bỏ để xây cao ốc Metropolitan uy nghi. Đối diện cao ốc này trên đường Đồng Khởi là “bót Catinat” thời Pháp, nguyên là trụ sở Bộ Nội vụ, sau 1975 chuyển thành trụ sở của Sở Văn hóa. Khá nhiều công ty địa ốc “nhòm ngó” khu đất vàng, đề xuất xây dựng cao ốc văn phòng và khách sạn tại đây nhưng rồi đình lại.

Tòa nhà xưa đẹp gần đó, niên đại 1880, ở số 59 - 61 Lý Tự Trọng, thời Pháp là Nha Nội vụ Nam kỳ, về sau là trụ sở Bộ Kinh tế. Sau chiến tranh, nơi đây dùng làm trụ sở nhiều công ty quốc doanh và ban ngành nhà nước. Vừa qua, tòa nhà bị “xẻ đôi”, một nửa làm trụ sở của Sở Thông tin và Truyền thông, một nửa thuộc Sở Công Thương. Năm 2017, chính quyền đã có kế hoạch “hạ giải” tòa nhà để lấy đất mở rộng trụ sở UBND TP.HCM nhưng do giới bảo vệ di sản lên tiếng mạnh mẽ và kịp thời nên phải đình lại.

Tòa nhà 136 Hàm Nghi, quận 1 ngay trước chợ Bến Thành, nơi người dân bao đời quen gọi là Sở Hỏa xa. Ảnh: Quỳnh Trân

Và còn rất... rất nhiều công thự có giá trị văn hóa - lịch sử khác đã bị “úm ba la” thành tài sản riêng của các cá nhân, tổ chức... Không riêng TP.HCM, các tỉnh, thành khác cũng có nhiều “điển hình” về việc công sở sử dụng không hiệu quả hay “biến mất” vì lợi ích riêng tư.

Ngày 16.6.2025, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 155/2025/NĐ-CP quy định tiêu chuẩn, định mức sử dụng trụ sở làm việc và cơ sở hoạt động sự nghiệp, có hiệu lực từ ngày 1.7.2025. Mong rằng sẽ sớm có những cuộc điều tra, khảo sát minh bạch và đầy đủ để biết rõ số nhà cửa do nhà nước quản lý còn hay mất, được sử dụng như thế nào? Chắc chắn số lượng “trụ sở dôi dư” cần bổ sung nội hàm sử dụng lãng phí và cần thu hồi để sử dụng đúng cách, phục vụ xã hội tốt hơn.

"Bót Catinat" (bên trái) hiện là Sở Văn hóa Thể thao TP.HCM.

Ưu tiên làm trường học, bảo tàng, thư viện, cơ sở y tế

Bước vào năm học mới 2025 - 2026, theo Bộ Giáo dục và Đào tạo, cả nước còn thiếu hơn 35.000 phòng học thuộc hệ thống công lập. Trước nhất là cấp học mầm non còn thiếu 27.953 phòng học, cấp tiểu học thiếu 7.491 phòng học theo tiêu chuẩn mỗi lớp có một phòng, phục vụ chương trình học 2 buổi/ngày. Mặt khác, đến nay vẫn còn 6.477 phòng học thuộc diện “nhờ và mượn” chứ không thuộc sở hữu của các trường công. Các nơi “đói” phòng học và trường lớp nhiều nhất là các địa phương có dân số tăng nhanh và các vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc ít người, vùng đặc biệt khó khăn (*).

Thiết nghĩ, số lượng “trụ sở dôi dư” ở mỗi địa phương cần ưu tiên chuyển thành trường học công lập các cấp. Đơn cử trụ sở của UBND thành phố Thủ Đức cũ là một khối nhà khổng lồ với sân bao quanh bát ngát và nhiều tiện nghi; sẽ rất hữu ích và hiệu quả nếu có thể sửa đổi làm trường học phổ thông đa cấp. Ở nhiều địa phương, đa phần trụ sở UBND phường, xã cũ được xây dựng kiên cố, nếu không dùng đến thì hoàn toàn có đủ khả năng và phương tiện để làm trường mới hoặc phòng học bổ sung...

Bản thân các “nhà việc” không nhất thiết chỉ dùng làm “công đường” hành chính. Các trụ sở UBND cấp cơ sở ở đô thị hay thôn quê đều có thể kiêm thêm chức năng “hội quán” - nơi gặp gỡ dân một cách thân mật. Nếu có không gian rộng “các công đường” vẫn có thể ghép vào các phòng đọc sách, trạm bưu điện, trạm y tế, sân thể thao và sân khấu văn nghệ mini. Thêm nữa, thay vì phải xây nhà truyền thống riêng, cần bố trí ở các trụ sở này các góc lưu niệm, trưng bày hình ảnh và hiện vật lưu dấu câu chuyện lịch sử vùng đất, khu phố và sinh hoạt người dân trong các thế kỷ qua. Mô hình như thế ở Singapore được gọi là Nhà cộng đồng - Community House, tạo ấn tượng chính quyền gần gũi với người dân.

Tòa nhà Bảo tàng thành phố Sydney (Úc), nguyên là tòa nhà hải quan thế kỷ XIX, mở cửa cho công chúng và du khách vào xem miễn phí (ảnh chụp 8.2025).

Với các dinh thự, biệt thự và tòa nhà lớn thuộc nhà nước quản lý, nhất là các tòa nhà có kiến trúc đẹp và đặc điểm lịch sử độc đáo, rất cần thiết chuyển thành trung tâm hội nghị, nơi tiếp tân và bảo tàng. Ở “miệt dưới nam bán cầu”, nước Úc tuy lịch sử chưa tới 200 năm nhưng các tòa nhà là trụ sở cơ quan chính quyền ở các vị trí thuận lợi đều được giữ gìn tốt để làm bảo tàng và thư viện. Ở Singapore, chính phủ không ngần ngại hợp nhất trụ sở cũ của tòa thị chính và tối cao pháp viện liền kề làm bảo tàng, triển lãm mỹ thuật quốc gia.

Các cơ sở y tế, bao gồm phòng khám và các bệnh viện đa khoa hay chuyên khoa công lập cũng rất cần có thêm nhà cửa. Trước đây, tại TP.HCM, một số biệt thự công đối diện Bệnh viện Bình Dân và Từ Dũ đã được chuyển giao cho các bệnh viện này làm cơ sở mở rộng. Đây là kinh nghiệm và quyết tâm cần được tiếp nối ở cấp tỉnh, thành. Đồng thời ở cấp cơ sở có thể sử dụng các trụ sở “dôi dư” của nhiều loại cơ quan, ban ngành và đoàn thể để làm phòng khám, trạm y tế công cộng, điểm sơ cấp cứu hay điểm chăm sóc sức khỏe ban đầu.

Chưa tròn 3 tháng kể từ lúc cả nước thực hiện chính quyền hai cấp và hợp nhất nhiều tỉnh, thành. Thời gian vẫn còn đủ để “tính sổ”, kiểm kê kỹ lưỡng các “trụ sở dôi dư” hoặc số công sở sử dụng sai mục đích, không hiệu quả. Chúng ta mong việc này cần thực hiện sâu rộng đúng theo nguyên tắc “dân biết, dân bàn và dân kiểm tra”. Các tỉnh, thành lớn cùng các cơ quan cấp bộ sau khi sắp xếp có nhiều công sở “thừa” rất nên “tiên phong” trong cuộc “tái cơ cấu” nhà cửa. Xin khoan nghĩ đến việc sửa đổi hay cho thuê để làm các cơ sở kinh doanh và thương mại. Hãy đặt lên trước nhất mục tiêu biến các “công sở” thành “dân sở” trong các lĩnh vực giáo dục, y tế và văn hóa. Qua đấy, người dân nhận ra ngay một kết quả chứng thực tích cực của cuộc cải cách hành chính tinh gọn và hiệu quả đã, đang diễn ra.

Bài và ảnh: Phúc Tiến

_________________

(1) Theo phunuvietnam.vn/chuan-bi-nam-hoc-moi-ca-nuoc-con-thieu-hon-35-nghin-phong-hoc