Cần xây dựng, thiết kế lại chính sách bảo hiểm xã hội một lần

Trong những năm gần đây, tình trạng người lao động (NLĐ) nhận bảo hiểm xã hội (BHXH) một lần ngày càng gia tăng. Đáng chú ý, do ảnh hưởng của đại dịch Covid-19, các doanh nghiệp gặp khó khăn đã phải ngừng hoạt động, phá sản dẫn tới một số lượng lớn lao động các tỉnh phía nam bán sổ BHXH, đăng ký nhận BHXH một lần... Đây được xem là vấn đề nguy hiểm, bởi NLĐ dễ mất quyền được hưởng an sinh khi về già. Phó Chủ nhiệm Ủy ban Về các vấn đề xã hội của Quốc hội Bùi Sỹ Lợi (Trong ảnh) đã chia sẻ và nhận định về vấn đề này.

Phóng viên: Thời gian gần đây, với lý do ảnh hưởng của dịch Covid-19, tình trạng người lao động một số tỉnh khu vực phía nam đăng ký rút BHXH một lần có chiều hướng gia tăng. Đồng chí có nhận định như thế nào về sự việc này?

Phó Chủ nhiệm Bùi Sỹ Lợi: Thời gian vừa qua, các phương tiện truyền thông cũng thông tin nhiều về tình trạng nhiều NLĐ ở một số tỉnh phía nam đã bán sổ BHXH, đăng ký nhận BHXH một lần sau một năm khi công ty họ ngừng hoạt động hoặc phá sản... Trước thực tế này, tôi cũng chia sẻ và đồng cảm với NLĐ phải đối mặt với những khó khăn của cuộc sống khi mất việc làm. Tuy nhiên, chúng ta đều biết, BHXH là chính sách trụ cột của hệ thống an sinh xã hội, BHXH như "của để dành" được Nhà nước bảo hộ nhằm bảo đảm quyền lợi tốt hơn cho NLĐ khi hết tuổi lao động. Nếu vì những khó khăn trước mắt, không suy tính và nhận luôn BHXH một lần, NLĐ sẽ bị mất khoảng thời gian đã đóng BHXH tính đến thời điểm nhận.

Vì vậy, khi NLĐ có việc làm, đóng BHXH trở lại, họ phải bắt đầu tích lũy BHXH từ con số 0 và như vậy rất nhiều khả năng không thể tích lũy đủ số năm đóng cần thiết khi đến tuổi nghỉ hưu. Đặc biệt, NLĐ sẽ mất đi cơ hội được hưởng lương hưu, mất nguồn tài chính hỗ trợ và ổn định cuộc sống lâu dài khi bị suy giảm khả năng lao động, hết tuổi lao động. Mặt khác, họ không được hưởng các dịch vụ chăm sóc y tế thông qua việc quỹ BHXH bảo đảm mua và cấp phát thẻ bảo hiểm y tế (BHYT), đối mặt với nguy cơ không chi trả nổi chỉ sau một lần mắc bệnh và nằm viện thời gian dài do không có chế độ BHYT, từ đó phải đối mặt với tình trạng nghèo đói, kiệt quệ, trở thành gánh nặng đối với gia đình, xã hội...

Quan trọng hơn, tôi cho rằng, việc lựa chọn nhận hoặc không nhận BHXH một lần sau một năm nghỉ việc, không đơn giản chỉ là đáp ứng quyền của cá nhân NLĐ, mà đây là vấn đề mang tính hệ thống của chính sách xã hội. Nếu những người tham gia BHXH ở khu vực tư và dần dần là cả khu vực công đều đòi hỏi quyền được nhận BHXH một lần trước tuổi nghỉ hưu, sẽ dẫn tới sự phá vỡ hệ thống BHXH. Hệ quả tiêu cực của chính sách này là NLĐ ở khu vực tư sẽ nhận BHXH một lần ngày càng nhiều, không thể tích lũy hưởng lương hưu; như vậy chỉ có công chức, viên chức hoặc một bộ phận lao động có điều kiện, có thu nhập cao mới đợi đến tuổi nghỉ hưu để lĩnh lương hưu. Quan trọng hơn, với cách thiết kế chính sách như vậy, sẽ không bảo đảm về an sinh xã hội cho hàng triệu NLĐ khi về già không có lương hưu.

Thời gian qua, khi đại dịch Covid-19 xảy ra, Nhà nước ta đã nhanh chóng có gói hỗ trợ an sinh xã hội 62.000 tỷ đồng cho hơn 20 triệu người, trong đó có NLĐ mất việc làm, thiếu việc làm, bị giảm thu nhập để giải quyết khó khăn trước mắt. Vì vậy, tôi cho rằng, NLĐ cần tỉnh táo, suy xét để chia sẻ với Nhà nước, doanh nghiệp và xã hội để vượt qua thử thách này, giữ và tiếp tục tham gia BHXH để bảo đảm an sinh xã hội khi tuổi già.

Phóng viên: Đồng chí có thể chia sẻ rõ hơn khi xây dựng Điều 60 Luật BHXH năm 2014, các nhà làm luật đã hướng đến mục tiêu cụ thể như thế nào?

Phó Chủ nhiệm Bùi Sỹ Lợi: Nhìn lại quá trình xây dựng chính sách, chúng ta thấy, sở dĩ có Quyết định số 176/HĐBT ngày 9-10-1989 của Hội đồng Bộ trưởng vào đầu những năm 1990, là do sắp xếp lại lao động trong các đơn vị kinh tế quốc doanh. Theo đó, đã có khoảng 70.000 lao động nhận BHXH một lần. Sau này, rất nhiều người trong số họ có cuộc sống khó khăn do không có lương hưu, nên muốn trả lại Nhà nước số tiền đã nhận để tiếp tục làm việc và đóng BHXH, với mong muốn được hưởng lương hưu khi hết tuổi lao động. Tuy nhiên, pháp luật không cho phép thực hiện việc này. Đây là bài học rất "đau lòng" và cũng là minh chứng rõ nhất cho các hệ lụy của NLĐ khi hưởng BHXH một lần.

Do đó, khi xây dựng Luật BHXH, chính sách BHXH bắt buộc của Việt Nam hướng đến mục tiêu chăm sóc, bảo vệ sức khỏe NLĐ; hỗ trợ khi họ mất việc làm; bảo đảm cuộc sống ổn định sau khi hết tuổi lao động... Chính sách này đã được thiết kế khá toàn diện, cơ bản đáp ứng được nhu cầu của NLĐ. Do đó, khi thiết kế Điều 60 Luật BHXH năm 2014 đã quy định về điều kiện hưởng trợ cấp BHXH một lần khá chặt chẽ, với mục đích không khuyến khích nhận trợ cấp BHXH một lần, nhằm để cộng dồn thời gian đóng BHXH, giúp NLĐ sau này có đủ điều kiện nhận lương hưu hằng tháng.

Bên cạnh đó, tại Điều 61 Luật BHXH 2014 cũng cho phép NLĐ đang bảo lưu thời gian tham gia BHXH có thể đóng BHXH nhiều lần, nhiều nơi gián đoạn, nhưng vẫn được cộng dồn khi đủ điều kiện nhận BHXH hằng tháng. Trong thời gian bảo lưu, nếu NLĐ muốn tham gia BHXH tự nguyện cũng được Nhà nước hỗ trợ để tiếp tục đóng BHXH. Ngoài ra, khi chưa nhận chế độ BHXH một lần, trong thời gian bảo lưu, nếu chẳng may NLĐ từ trần, thì thân nhân của họ được tiền trợ cấp mai táng phí bằng 10 tháng lương cơ sở; đồng thời còn được hưởng mức trợ cấp tuất một lần hoặc tuất hằng tháng, bằng hoặc lớn hơn mức BHXH một lần...

Có thể thấy, giai đoạn từ năm 2016 đến nay, mặc dù Luật BHXH năm 2014 tiếp tục hạn chế đối tượng hưởng BHXH một lần bằng việc không bao gồm cả đối tượng NLĐ "sau một năm nghỉ việc mà không tiếp tục tham gia BHXH"; nhưng ngay sau đó, Nghị quyết số 93/2015/QH13 ngày 22-6-2015 của Quốc hội về việc thực hiện chính sách BHXH một lần đối với NLĐ, đã cho phép thực hiện trở lại việc chi trả BHXH một lần đối với trường hợp NLĐ sau một năm nghỉ việc mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH. Dẫn tới thực trạng thực hiện chính sách BHXH một lần thời gian qua được cho rằng là khá thông thoáng và thuận lợi, đặt ra những thách thức trong việc mở rộng độ bao phủ BHXH, bảo đảm an ninh thu nhập cho NLĐ khi hết tuổi lao động...

Phóng viên: Theo đồng chí, cần xem xét vấn đề BHXH một lần như thế nào, để có được giải pháp tốt nhất cho cả NLĐ cũng như quỹ BHXH, trong lần sửa đổi, bổ sung Luật tới đây?

Phó Chủ nhiệm Bùi Sỹ Lợi: Đã đến lúc chúng ta phải có cái nhìn thật thấu đáo khi thiết kế, xây dựng và hoàn thiện chính sách BHXH, trong đó có quy định BHXH một lần. Việc nhận BHXH một lần không chỉ là vấn đề của cá nhân mỗi NLĐ, mà đây là vấn đề chính sách, chính trị của giai cấp công nhân lao động. Việc quy định hạn chế hưởng BHXH một lần đã nhiều lần được đưa ra thảo luận. Tuy nhiên, vấn đề này gặp phải sự không đồng thuận của một bộ phận NLĐ. Vì vậy, quan điểm của Chính phủ, Quốc hội là phải hạn chế tình trạng hưởng BHXH một lần, tạo điều kiện để nhiều người được hưởng lương hưu, ổn định cuộc sống khi về già.

Bảo đảm an sinh xã hội lâu dài cho NLĐ là cần thiết và cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp, cả trước mắt và trong dài hạn, trong đó quan trọng nhất là tạo được sự đồng thuận của toàn xã hội. Do đó, trước mắt, cần tiếp tục tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức của NLĐ về chính sách; tiếp tục đánh giá tình hình thực hiện chính sách BHXH một lần theo quy định của Luật BHXH và Nghị quyết số 93/2015/QH13 của Quốc hội.

Đồng thời, trong dài hạn sẽ thực hiện các giải pháp đã nêu tại Nghị quyết số 28-NQ/TW, cụ thể: Sửa đổi theo hướng chặt chẽ hơn quy định hưởng BHXH một lần; sửa đổi điều kiện hưởng chế độ hưu trí theo hướng giảm dần số năm đóng BHXH tối thiểu để được hưởng lương hưu, giúp NLĐ dễ dàng đạt được điều kiện để hưởng lương hưu, hạn chế nhận BHXH một lần; tăng cường sự liên kết, hỗ trợ giữa các chính sách BHXH, sửa đổi và bổ sung chính sách BH thất nghiệp, việc làm theo hướng hỗ trợ doanh nghiệp và NLĐ duy trì việc làm, sớm đưa người thất nghiệp trở lại thị trường lao động. Xây dựng và tổ chức thực hiện chính sách nhằm củng cố niềm tin, tăng mức độ hài lòng của người tham gia vào hệ thống BHXH.

Kinh nghiệm quốc tế cũng cho thấy, hầu hết các quốc gia trên thế giới đều hướng tới bảo hiểm hưu trí vì mục tiêu an sinh xã hội dài hạn. Nhiều quốc gia đã hoàn toàn xóa bỏ BHXH một lần đối với tầng hưu trí cơ bản. Đây là kinh nghiệm quan trọng để chúng ta học hỏi thiết kế, hoàn thiện chính sách, pháp luật BHXH.

Phóng viên: Trân trọng cảm ơn đồng chí!

ANH THU (Thực hiện)