Cấp cứu rắn độc cắn

Rắn hổ khi cắn người có thể gây liệt chi, hoại tử, liệt cơ hô hấp dẫn đến nguy hiểm tính mạng. Ảnh: BVCC.

Trong thực tế, nọc rắn không chỉ là mối đe dọa mà còn được ứng dụng trong nghiên cứu y học hiện đại, như điều chế thuốc và huyết thanh kháng nọc. Việc xử trí rắn cắn đòi hỏi hiểu biết đúng đắn và tận dụng “thời gian vàng” để cứu sống bệnh nhân.

Những quan niệm sai lầm phổ biến

Theo các chuyên gia khoa Hồi sức tích cực và Chống độc của Bệnh viện Nhân dân 115,người dân thường xử lý rắn cắn theo cách dân gian thiếu cơ sở khoa học và tiềm ẩn nhiều nguy cơ, chẳng hạn:

Hút nọc bằng miệng: Đây là phương pháp không chỉ không hiệu quả mà còn nguy hiểm. Nếu miệng người hút có vết thương, nọc độc có thể thấm qua niêm mạc và gây ngộ độc.
Đắp lá cây hoặc các bài thuốc dân gian: Điều này dễ dẫn đến nhiễm trùng, hoại tử vết rắn cắn và có thể phải cắt cụt chi.
Các phương pháp kỳ quặc khác: Một số người nhảy lò cò 7 vòng hay uống nước pha từ giấy vẽ bùa với niềm tin có thể điều trị được nọc độc rắn. Tác hại nhất của các phương pháp này là làm chậm trễ “thời gian vàng” cấp cứu bệnh nhân.

Khoa Hồi sức tích cực và Chống độc từng tiếp nhận và điều trị cho những “thầy lang” tự dùng bài thuốc của mình nhưng thất bại. Điều trớ trêu là trước đó, các “thầy lang” đã chữa trị “thành công” cho nhiều người khác. Theo lý giải, những trường hợp thành công này là do những loại rắn không có độc cắn nên “thầy lang” thành công là do ăn may.

Bản đồ phân bố tử vong do rắn cắn. Ảnh: Số liệu của tạp chí Nature 2019.

Thời gian vàng quan trọng như thế nào?

Thời gian trước đây, Bệnh viện Nhân dân 115 có tiếp nhận trường hợp bị rắn lục xanh đuôi đỏ cắn vào mu bàn chân khi phát quang cây cỏ trong vườn. Vết cắn đã làm sưng phù từ cẳng chân trở xuống và nổi bóng nước. Ban đầu, bác sĩ tiên lượng có thể phải cắt bỏ chân nếu diễn tiến không thuận lợi. Nhờ được sơ cứu kịp thời và chuyển tuyến lên Bệnh viện Nhân dân 115 nhanh chóng, bệnh nhân đã giữ được chân và trở lại cuộc sống bình thường.

Nguyên tắc vàng trong điều trị rắn cắn là: Phát hiện sớm - Nhập viện sớm - Điều trị sớm. Mỗi phút đều quan trọng và sự can thiệp y khoa đúng thời điểm có thể cứu mạng và ngăn chặn những di chứng nặng nề.

Rắn cạp nia nổi bật với khoang màu đen, trắng xen kẽ, là một trong những loài rắn độc nhất ở Việt Nam, bên cạnh chàm quạp, hổ mang, cạp nong... Ảnh: flickr.

Nhận diện loài rắn: Chìa khóa để điều trị hiệu quả

Việt Nam có khí hậu nhiệt đới gió mùa và là môi trường sống của nhiều loại rắn độc. Việc nhận diện chính xác loài rắn giúp bác sĩ sử dụng huyết thanh kháng nọc một cách tối ưu. Công việc của bác sĩ Chống độc là nhận diện loài rắn thông qua thông tin từ lời khai của người chứng kiến, lời khai của bệnh nhân:

1. Quan sát hình dạng con rắn: Hình dạng đầu tròn/cổ bành, màu sắc xanh/có khoang/đen/…. Nếu có thể, hãy chụp ảnh con rắn khi an toàn. Hình ảnh này rất hữu ích cho bác sĩ. Có khi người dân đập chết rắn và mang đến bệnh viện, thậm chí tặng luôn cho nhân viên y tế để về ngâm rượu hay nấu cháo - gây ra nhiều tình huống “cười ra nước mắt”.

2. Xác định tập tính:

Rắn chàm quạp thường xuất hiện trong đống lá khô hoặc vùng trồng cao su.
Rắn lục xanh đuôi đỏ thường gặp ở các khu vườn, cây cỏ rậm rạp.
Thời điểm cắn liên quan đến tập tính săn mồi.

3. Dấu vết trên cơ thể: Khoảng cách giữa các dấu răng giúp phân biệt kích thước rắn; rắn nhỏ thường có dấu răng gần nhau hơn.

Phân loại rắn và hậu quả khi bị cắn

Rắn hổ (hổ mang, hổ đất, hổ chúa): Gây tê liệt thần kinh, dẫn đến suy hô hấp và tử vong nếu không được xử lý kịp thời.
Rắn lục (lục xanh đuôi đỏ, chàm quạp, lục nưa, hoa cổ đỏ): Gây rối loạn đông máu, dẫn đến chảy máu mũi, chân răng, bầm máu toàn thân; phụ nữ có thể bị rong kinh hoặc tiểu ra máu.
Rắn hổ mèo: hoại tử vùng da hoặc chết tế bào, khiến cho người bệnh gặp tình trạng lừ đừ, vận động kém và co giật, ngạt thở và dẫn tới tử vong trong thời gian ngắn.

Trường hợp bị rắn không độc cắn sẽ được tiêm ngừa uốn ván, theo dõi 2-3 ngày và xuất viện.

Vai trò của huyết thanh kháng nọc

Đến thời điểm này, huyết thanh kháng nọc rắn được xem là loại thuốc điều trị hữu hiệu nhất khi bị ngộ độc do rắn cắn. Huyết thanh được sản xuất bằng cách tiêm một lượng nhỏ nọc rắn vào động vật như ngựa để tạo ra kháng thể.

Tuy là nguồn thuốc quý, huyết thanh kháng nọc rắn cũng có nhiều hạn chế nghiêm trọng: phải truyền tĩnh mạch, thường chỉ hiệu quả với một loại nọc rắn và loài rắn cụ thể và có thể gây ra các phản ứng miễn dịch nghiêm trọng. Nhu cầu cải tiến huyết thanh kháng nọc và phát triển các phương pháp điều trị mới là rất cấp thiết.

Hiện tại, trên địa bàn TP.HCM, lãnh đạo Sở Y tế đã có chương trình lưu trữ huyết thanh của một số loài rắn như rắn hổ mang, hổ đất, chàm quạp, lục đuôi đỏ tại các bệnh viện lớn để sẵn sàng có thuốc ứng cứu cho nạn nhân bị rắn cắn. Bệnh viện Nhân dân 115 cũng là một mắt xích quan trọng trong chương trình này.

Trên thế giới, công nghệ sản xuất huyết thanh kháng nọc đã có những bước tiến quan trọng, tạo ra triển vọng đưa vào sử dụng những loại thuốc mới hiệu quả và an toàn hơn, phổ biến hơn, dễ dùng hơn trong thời gian gần nhất.

Rắn chàm quạp có nọc cực độc, nằm cuộn tròn và có màu sắc gần giống lá khô nên khó phát hiện. Ảnh: Flickr.

Giai đoạn hậu rắn cắn

Tập tính “ở dơ” của rắn vì bản thân chúng cũng phải trườn bò dưới đất bùn khiến vết thương dễ bị nhiễm trùng. Nhiều bệnh nhân sau khi qua cơn nguy kịch vẫn phải quay lại bệnh viện do sốt, sưng nề, nhiễm trùng vết thương. Giai đoạn “hậu rắn cắn” đòi hỏi dự phòng và điều trị uốn ván, sử dụng kháng sinh và chăm sóc vết thương kỹ lưỡng.

Lời khuyên từ bác sĩ

Có những bệnh nhân lúc đầu vào Bệnh viện Nhân dân 115 với vết thương hoại tử, bóng nước rất nguy hiểm. Những trường hợp này đòi hỏi có sự tham gia của bác sĩ khoa ngoại để cắt lọc vết thương và giữ cho vết thương sạch sẽ, không nhiễm trùng. Người bị rắn cắn vệ sinh vết thương đúng cách sẽ nhanh lành. Các chuyên gia của khoa Hồi sức tích cực và Chống độc, Bệnh viện Nhân dân 115, nhấn mạnh:

1. Không dùng miệng hút nọc.

2. Không đắp lá hoặc bài thuốc dân gian.

3. Băng ép cố định chi bị cắn và đưa đến bệnh viện ngay lập tức.

4. Chụp ảnh con rắn (nếu có thể) để hỗ trợ bác sĩ xác định loại rắn.

Hãy nhớ, thời gian là yếu tố sống còn trong điều trị rắn cắn. Đừng để những phương pháp không khoa học làm mất đi cơ hội cứu sống và bảo toàn sức khỏe cho người bệnh.

Bệnh viện Nhân dân 115 tự hào là một trong những bệnh viện đa khoa hàng đầu tại TP.HCM. Với đội ngũ bác sĩ chuyên khoa dày dặn kinh nghiệm và trang thiết bị hiện đại, Bệnh viện sẵn sàng cứu chữa kịp thời, đảm bảo an toàn và hiệu quả cao nhất cho người bệnh:

Phản ứng nhanh chóng: Quy trình cấp cứu tối ưu, tiếp nhận bệnh nhân 24/7.
Đội ngũ chuyên gia hàng đầu: Bác sĩ và điều dưỡng giàu kinh nghiệm trong xử trí các biến chứng nặng như sốc, phản vệ, hoại tử chi hoặc suy đa cơ quan liên quan rắn cắn.
Chăm sóc toàn diện: Theo dõi sát sao sau điều trị, đảm bảo người bệnh phục hồi nhanh chóng và giảm thiểu di chứng lâu dài.

BS. Trần Huy Nhật

Khoa Hồi sức tích cực và chống độc - Bệnh viện Nhân dân 115