Câu chuyện lương 4.000 USD tại Viettel và bài toán 'trải thảm đỏ' cho nhân tài khoa học

Tại Hội nghị tổng kết năm 2025 của Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN), nguyên Bộ trưởng Nguyễn Quân đã có những chia sẻ về một năm đầy biến động nhưng cũng nhiều đột phá. Từ câu chuyện thực tế về mức lương nghìn đô tại Tập đoàn Công nghiệp - Viễn thông Quân đội (Viettel), ông đã phác họa nên một bức tranh toàn cảnh về khát vọng đổi mới thể chế để giải phóng sức sáng tạo của dân tộc.

Từ nghịch lý mức lương "nghìn đô" đến tầm vóc "Tổng công trình sư"

Trong bài phát biểu của mình, nguyên Bộ trưởng Nguyễn Quân dẫn chứng một câu chuyện mang tính biểu tượng: Tập đoàn Công nghiệp - Viễn thông Quân đội (Viettel) thông báo tuyển dụng kỹ sư về thủy nhiệt và tự động hóa cho các lò phản ứng hạt nhân mô-đun nhỏ với mức lương từ 2.000 đến 4.000 USD.

Nguyên Bộ trưởng Nguyễn Quân: Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số được ông Quân đánh giá là nghị quyết "tinh túy nhất", bởi nó đi kèm với một cơ chế thực thi mạnh mẽ chưa từng có.

Với ông Quân, con số này không chỉ là một mức thu nhập, mà là một thước đo về giá trị trí tuệ trên thị trường. Ông thẳng thắn: "Một doanh nghiệp làm việc này có thể không quá khó, nhưng để bộ máy quản lý hành chính của chúng ta thực hiện được thì lại là cả một vấn đề về cơ chế và định lệ. Nếu không thể vượt qua những rào cản hành chính để có mức đãi ngộ xứng đáng, chúng ta sẽ mãi mãi thiếu vắng những “Tổng công trình sư” giỏi - những người đủ sức dẫn dắt các dự án khoa học lớn mang tầm quốc gia”.

Việc thiếu hụt các dự án công nghệ lớn và những thủ lĩnh khoa học đầu đàn là hệ quả của việc chưa tận dụng được nguồn nhân lực chất lượng cao, bao gồm cả các nhà khoa học trong nước, Việt kiều và chuyên gia quốc tế. Theo ông, "trải thảm đỏ" không nên chỉ là khẩu hiệu, mà phải được cụ thể hóa bằng một cơ chế tài chính linh hoạt và sòng phẳng với trí tuệ.

Năm 2025: Khi thể chế không còn là "điểm nghẽn"

Nhìn lại hành trình năm 2025, nguyên Bộ trưởng bày tỏ sự ấn tượng sâu sắc trước những kết quả mà ngành KH&CN đã đạt được. Ông đánh giá, chưa bao giờ mối liên kết giữa "ba nhà": Nhà nước – Nhà khoa học – Nhà doanh nghiệp lại có điều kiện thuận lợi và gần gũi như hiện nay.

Sự thay đổi này bắt nguồn từ một bước ngoặt lịch sử về tư duy lãnh đạo. Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số được ông Quân đánh giá là nghị quyết "tinh túy nhất", bởi nó đi kèm với một cơ chế thực thi mạnh mẽ chưa từng có. Việc Tổng Bí thư và Thủ tướng Chính phủ trực tiếp đứng đầu các Ban chỉ đạo đã thổi một luồng sinh khí mới, giúp toàn bộ bộ máy vận hành không ngừng nghỉ.

Đặc biệt, ông nhấn mạnh sự chuyển dịch trong quan điểm về thể chế: "Đồng chí Tổng Bí thư đã chỉ rõ thể chế là điểm nghẽn của ba điểm nghẽn. Nhưng tại hội nghị này, chúng ta được chứng kiến một sự thay đổi ngoạn mục: Thể chế đang trở thành điểm đột phá của mọi đột phá”.

Chỉ trong một năm cuối của nhiệm kỳ Quốc hội, Bộ KH&CN đã nỗ lực vượt bậc để trình thông qua 10 đạo luật – từ việc sửa đổi các luật cũ đến xây dựng những hành lang pháp lý mới vô cùng phức tạp như Luật Trí tuệ nhân tạo (AI) hay Luật Công nghiệp công nghệ số.

Tháo gỡ "vòng xoáy luẩn quẩn" của cơ chế tài chính

Dù ghi nhận những bước tiến khổng lồ, người từng dành cả cuộc đời cho khoa học vẫn không khỏi trăn trở về "vòng kim cô" tài chính đang kìm hãm sự phát triển. Ông Quân chỉ ra một thực tế đau lòng: Ngân sách dành cho khoa học được quy định là 2%, nhưng chưa bao giờ ngành giải ngân được hết con số này.

Nguyên nhân nằm ở sự khác biệt về tư duy giữa người làm khoa học và người quản lý tài chính. Khoa học luôn có "độ trễ", "độ rủi ro" và tính "mạo hiểm", trong khi cơ chế tài chính hiện tại lại yêu cầu sự chính xác tuyệt đối và hiệu quả tức thì. "Chừng nào chưa tháo gỡ được cơ chế tài chính, chúng ta vẫn sẽ ở trong vòng xoáy luẩn quẩn: Khoa học bị đánh giá là kém hiệu quả, kết quả nghiên cứu nằm trong ngăn kéo, và ngành tài chính thì lo ngại đầu tư thêm cũng không thể sử dụng được", ông phân tích.

Ông đề xuất phải triển khai triệt để ba cơ chế then chốt để giải phóng sức sáng tạo:

Cơ chế đặt hàng: Nhà nước đặt bài toán cụ thể và cam kết đầu ra.

Cơ chế quỹ: Để nguồn vốn vận hành linh hoạt theo tiến độ nghiên cứu.

Cơ chế khoán chi: Tin tưởng vào nhà khoa học, giảm bớt thủ tục hóa đơn, chứng từ hành chính vô lý.

Tầm nhìn 2026: Đưa sản phẩm chiến lược vào thực tiễn

Hướng tới năm 2026, nguyên Bộ trưởng Nguyễn Quân đặt kỳ vọng Bộ KH&CN sẽ tiếp tục giữ vị trí tiên phong. Ông mong muốn Bộ tập trung vào "11 công nghệ chiến lược" với "35 sản phẩm công nghệ trọng điểm" để phục vụ kinh tế - xã hội và quốc phòng - an ninh.

Mô hình mà ông Quân đề xuất là xây dựng các dự án khoa học quy mô lớn, tập hợp những tập thể mạnh nhất để đáp ứng nhu cầu đặt hàng của Nhà nước. Trong đó, vai trò của những chuyên gia đứng đầu phải được đề cao tuyệt đối, tương tự như mô hình "Tổng công trình sư" của các cường quốc khoa học trên thế giới.

Nguyên Bộ trưởng Nguyễn Quân gửi lời chúc đến cộng đồng khoa học Việt Nam: "Chúng ta đã làm được nhiều việc, nhưng thách thức trước mắt vẫn còn rất lớn. Hy vọng với sự đổi mới tư duy triệt để và quyết tâm chính trị từ Nghị quyết 57, ngành khoa học sẽ có một nhiệm kỳ thay đổi toàn diện hiện trạng, đóng góp những sản phẩm giá trị nhất cho đất nước”.

Câu chuyện về mức lương 4.000 USD tại Viettel có lẽ sẽ không còn là "chuyện lạ" hay "nghịch lý" nếu những tâm huyết của Nguyên Bộ trưởng Nguyễn Quân được hiện thực hóa bằng những chính sách đột phá trong tương lai gần.

Nam Phong