Câu chuyện ra đời Quốc huy Việt Nam

Quốc huy được in trên hòm phiếu bầu cử Quốc hội thống nhất tại tỉnh Lạng Sơn ngày 25/4/1976. (Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia III)

Cùng với Quốc ca và Quốc kỳ, Quốc huy Việt Nam là một trong những biểu tượng thể hiện đầy đủ và súc tích về đất nước và con người Việt Nam; về ý chí, truyền thống lịch sử, văn hóa dân tộc. Hành trình hình thành Quốc huy vì thế trở thành câu chuyện đặc biệt, gắn liền với lịch sử đất nước và cần được truyền lại cho nhiều thế hệ mai sau.

Cơ duyên của họa sĩ tài ba

Họa sĩ Bùi Trang Chước (1915-1992) tên thật là Nguyễn Văn Chước, sinh ra tại Hà Nội, là một trong những họa sĩ khóa đầu tiên của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (1936-1941) - cái nôi của nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Với năng khiếu đặc biệt trong lĩnh vực đồ họa ứng dụng, ông chọn cho mình con đường lặng lẽ, cẩn trọng, dành trọn đời cho những sáng tác gắn bó mật thiết với đời sống xã hội.

Ngoài việc giảng dạy tại Trường Kiến trúc Đà Lạt, họa sĩ Bùi Trang Chước dành nhiều thời gian cho việc sáng tác tem thư và ông chính là người Việt Nam đầu tiên ở Đông Dương vẽ tem thư. Sau Cách mạng tháng Tám 1945, ông cùng gia đình chuyển ra Hà Nội và giảng dạy ở Trường Mỹ thuật Hà Nội. Lúc toàn quốc kháng chiến, ông lên Việt Bắc, giảng dạy ở Trường Mỹ thuật Liên khu Việt Bắc.

Theo Trung tâm Lưu trữ quốc gia III, năm 1951, cuộc thi sáng tác mẫu Quốc huy được phát động và thu hút đông đảo họa sĩ các nước tham gia. Với tài năng, nhiệt huyết và tình yêu Tổ quốc , họa sĩ Bùi Trang Chước đã vẽ 112 phác thảo mẫu Quốc huy. Tháng 10/1954, có 15 bản phác thảo được Ban Mỹ thuật - Ngành Văn nghệ Trung ương chọn gửi Bộ Tuyên truyền để trình Thủ tướng xem xét. Việc chỉnh sửa diễn ra tới tháng 9/1955, họa sĩ Bùi Trang Chước hoàn thành mẫu Quốc huy gồm một bản màu, hai bản tách màu đen trắng để trình Quốc hội.

Bản chính thức của Quốc huy Việt Nam hiện nay (trước đây là Quốc huy Việt Nam Dân chủ Cộng hòa) được phê chuẩn vào cuối năm 1955 và ban hành theo Sắc lệnh số 254-SL ngày 14/1/1956 của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Mẫu này do họa sĩ Bùi Trang Chước vẽ và họa sĩ Trần Văn Cẩn chỉnh sửa bản sau cùng trước khi công bố.

Vào năm 2021, bộ sưu tập 112 bản phác thảo mẫu “Quốc huy Việt Nam” (gồm 57 bản chì và 55 bản màu) của họa sĩ Bùi Trang Chước được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật quốc gia. Bộ sưu tập này sáng tác trong những năm 1953-1955, được gia đình ông trao tặng năm 2003 và hiện lưu giữ tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia III - Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước.

Giám đốc Trung tâm Lưu trữ quốc gia III Trần Việt Hoa cho biết, các mẫu vẽ của họa sĩ có đủ loại hình (bầu dục đứng hoặc ngang, hình tròn…), được vẽ bằng chì, màu qua phác thảo hoặc hoàn thiện. Các thiết kế đều sử dụng hình ảnh đặc trưng của Việt Nam như bông lúa, con trâu, cái đe, cây tre, Đền Hùng, gò Đống Đa, Khuê Văn Các, chùa Một Cột… Phần lớn bản phác thảo mẫu Quốc huy đã ố vàng, phai mờ, trong đó 2 bản vẽ khổ lớn 56 cm x 34 cm đã bị rách cạnh.

Theo bà Trần Việt Hoa, Quốc huy Việt Nam thể hiện khát vọng mãnh liệt, thiết tha về một nền hòa bình, độc lập, tự do và về một nước Việt Nam phát triển, thịnh vượng sánh vai cùng bè bạn quốc tế trên khắp các châu lục.

Trong bản Di bút được lưu tại Trung tâm lưu trữ quốc gia III tựa đề “Tôi vẽ mẫu Quốc huy” viết ngày 26/4/1985, họa sĩ Bùi Trang Chước kể về hành trình sáng tạo của mình: Phác thảo mẫu Quốc huy Việt Nam cuối cùng của ông khi đó là trình bày theo hình tròn, hai bên chung quanh là các bông lúa Việt Nam, có mấy bông rủ vào bên trong ôm cái đe ở giữa phía dưới, tượng trưng cho công - nông nghiệp, dưới đe là dải lụa sau này có chữ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, hai đầu dải lụa quấn hai bên bông lúa từ dưới lên mỗi bên hai đoạn.

Ở giữa phía trên trong nền là ngôi sao vàng trên nền đỏ. Dưới ngôi sao gần giữa trung tâm nền là vòng cung mặt trời, có tia chiếu sáng chung quanh, gợi nên hình ảnh của buổi bình minh. Toàn bộ Quốc huy ông dùng hai màu vàng và đỏ. Khi thực hiện sơn mài là sơn son thếp vàng, màu cổ truyền hoành phi câu đối mà người Việt hay dùng.

Theo Di bút, các mẫu này sau đó được trình Bác Hồ để Bác lựa chọn và góp ý chỉnh sửa. Theo Bác, hình tượng cái đe là thủ công nghiệp cá thể, nên dùng hình tượng tượng trưng cho nền công nghiệp hiện đại. Họa sĩ Bùi Trang Chước cho biết, sau khi tiếp thu góp ý của Bác, ông vẽ mẫu Quốc huy hình tròn, chung quanh hai bên có thêm những bông lúa kéo dài lên trên tiếp giáp với nhau ở đỉnh trục đường vòng tròn, hai bên vẫn giữ những bông lúa rủ xuống vào trong ôm lấy bánh xe thay cho cái đe, ở phía dưới, dải lụa ở giữa có chữ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, hai đầu dải lụa vẫn quấn lên các bông lúa mỗi bên hai đoạn, gốc các bông lúa bắt chéo nhau tạo thành đế Quốc huy thót hai đầu cho gọn.

Phía bên trong nền là ngôi sao, dưới ngôi sao để trống cho thoáng, không có mặt trời và tia chiếu sáng chung quanh. Về màu sắc, nền bên trong Quốc huy và dải lụa là màu đỏ, còn các họa tiết khác, như các bông lúa, ngôi sao và bánh xe đều là màu vàng. Với những hình khối giàu tính biểu tượng và màu sắc đặc trưng, Quốc huy Việt Nam đã hội tụ đầy đủ ý nghĩa lịch sử, truyền thống và khát vọng của dân tộc.

Viên gạch in hình Quốc huy Việt Nam tại đảo Phan Vinh tháng 5/2014. (Ảnh: Nguyễn Tiến Luyến)

Cống hiến lặng thầm, đáng trân trọng

Ngoài Quốc huy Việt Nam, họa sĩ Bùi Trang Chước còn để lại dấu ấn qua nhiều mẫu tem, giấy tờ, huân chương, trong đó có Huân chương Sao Vàng, Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Độc lập, Huân chương Lao động. Ông cũng là tác giả phù điêu chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh đúc bằng vàng, được phi công Phạm Tuân mang theo trong chuyến bay vào vũ trụ; nhiều biểu trưng tiêu biểu như của Tổng Công đoàn Việt Nam (nay là Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam), Ngày Thương binh - Liệt sĩ, Xưởng phim Việt Nam; cùng các bộ tem quý như “Chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh” (1951), “Chiến thắng Điện Biên Phủ” (1954), “Cải cách ruộng đất” (1955), “Mừng Chính phủ về Thủ đô”(1956), “Anh hùng Cù Chính Lan” (1956), “Anh hùng Mạc Thị Bưởi” (1956)…

Họa sĩ Bùi Trang Chước còn sáng tác mẫu tiền đồng cho ngành ngân hàng Việt Nam và Nhà nước Lào. Trong hội họa, ông để lại nhiều tác phẩm giá trị như tranh bột màu, tranh lụa “Thiếu nữ”; các tranh sơn khắc phong cảnh “Vịnh Hạ Long”, “Chùa Thầy”; cùng loạt tác phẩm như “Khu gang thép Thái Nguyên”, “Thủy điện Thác Bà”…, hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.

Ngày nay, những viên gạch in hình Quốc huy Việt Nam được dùng xây dựng các công trình đặc biệt trên đảo Trường Sa, như những tấm bia khẳng định chủ quyền, trở thành minh chứng sinh động cho ý chí, quyết tâm và sức mạnh của dân tộc trong sự nghiệp bảo vệ, xây dựng Tổ quốc.

Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam Lương Xuân Đoàn chia sẻ, việc được thấy lại những phác thảo đầu tiên của mẫu Quốc huy Việt Nam gợi lên niềm xúc động và sự kính trọng dành cho họa sĩ Bùi Trang Chước. Đó là minh chứng đẹp đẽ cho những cống hiến thầm lặng của ông cho đất nước, dân tộc, mà không đòi hỏi gì cho riêng mình.

Nhắc đến họa sĩ Bùi Trang Chước, ta không chỉ nhớ đến tác giả Quốc huy Việt Nam, mà còn nhớ đến tấm gương yêu nước, cống hiến trọn đời cho Tổ quốc. Ông đã đi xa, nhưng tác phẩm vẫn sống mãi với thời gian, gửi gắm tinh thần dân tộc, trí tuệ và tâm huyết của nghệ sĩ trong những ngày đầu dựng xây đất nước.

HÀ ANH