Châu Âu và cuộc đua tự chủ công nghệ bán dẫn

Định vị vai trò

Cuộc cạnh tranh ngày càng gay gắt giữa Mỹ và Trung Quốc trong lĩnh vực bán dẫn đang định hình lại bức tranh công nghệ toàn cầu và làm thay đổi cấu trúc chuỗi cung ứng quốc tế. Trong bối cảnh đó, châu Âu đối mặt với nhiều thách thức, song cũng nắm giữ một số lợi thế chiến lược nhất định trong các phân khúc chuyên biệt của ngành công nghiệp chip.

ASML từng chịu can thiệp trong việc xuất khẩu thiết bị thạch bản.

Bán dẫn là lĩnh vực then chốt, có ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều ngành công nghệ mũi nhọn như trí tuệ nhân tạo (AI), quản lý dữ liệu và hạ tầng số. Sự đối đầu Mỹ - Trung không chỉ tác động đến dòng thương mại, đầu tư, mà còn định hình lại các liên minh quốc tế, tiêu chuẩn công nghệ và mô hình quản trị toàn cầu.

Trong bối cảnh này, châu Âu giữ một vị trí đáng kể trong một số lĩnh vực có giá trị gia tăng cao của ngành bán dẫn, đặc biệt là tại các quốc gia nhỏ nhưng có trình độ chuyên môn hóa sâu như Thụy Sĩ. Những nước này đóng vai trò quan trọng trong chuỗi giá trị toàn cầu không nhờ vào quy mô sản xuất, mà dựa trên năng lực nghiên cứu, độ chính xác công nghệ và tính sáng tạo cao. Tuy nhiên, tham vọng mở rộng năng lực sản xuất chip của châu Âu vẫn đối mặt với nhiều rào cản về cấu trúc, bao gồm hạn chế về quy mô thị trường nội địa, nguồn vốn đầu tư và sự phụ thuộc vào các nhà cung cấp ngoài khu vực.

Bức tranh tổng thể cho thấy, châu Âu tuy không chiếm lĩnh toàn bộ chuỗi cung ứng bán dẫn, nhưng lại giữ vai trò quan trọng trong các mắt xích chuyên sâu - nơi đòi hỏi hàm lượng chất xám và công nghệ cao. Đây là điểm tựa để châu lục này định vị vai trò trong cuộc cạnh tranh công nghệ toàn cầu đang diễn ra.

Ngành công nghiệp bán dẫn toàn cầu hiện đang chứng kiến một nghịch lý: Các cường quốc đang tìm cách tách rời và xây dựng hệ sinh thái công nghệ riêng, trong khi chuỗi cung ứng và kỹ thuật toàn cầu vẫn gắn bó chặt chẽ, khiến mọi quốc gia đều khó tránh khỏi sự phụ thuộc lẫn nhau. Một mặt, các quốc gia ngày càng ưu tiên yếu tố an ninh quốc gia thay vì chỉ dựa vào hiệu quả kinh tế thuần túy. Họ đang rà soát lại các mối quan hệ phụ thuộc truyền thống, tăng cường năng lực sản xuất trong nước hoặc liên minh, và đồng thời áp đặt các biện pháp kiểm soát xuất khẩu nhằm hạn chế quyền tiếp cận của các đối thủ đối với các thành phần và công nghệ chip tiên tiến.

Mặt khác, quy trình sản xuất chip bán dẫn vô cùng phức tạp, đòi hỏi sự kết hợp từ nhiều mắt xích khác nhau - từ khâu thiết kế, vật liệu đầu vào, phần mềm hỗ trợ đến đóng gói thành phẩm. Chính vì vậy, không một quốc gia nào, kể cả những cường quốc công nghệ như Mỹ hay Trung Quốc, có thể kiểm soát toàn bộ chuỗi cung ứng này. Mỹ hiện vẫn dẫn đầu thế giới về thiết kế kiến trúc vi mạch và phần mềm thiết kế điện tử, trong khi các công nghệ quan trọng khác - như thiết bị in thạch bản, vật liệu chuyên dụng - lại nằm rải rác ở các quốc gia khác và thuộc về nhiều công ty quốc tế.

Trong bối cảnh đó, việc Mỹ và Trung Quốc hoàn toàn “thoát ly” khỏi nhau trong lĩnh vực công nghệ được đánh giá là khó xảy ra trong ngắn hạn. Tuy nhiên, xu hướng tách rời từng phần giữa 2 hệ sinh thái công nghệ đang diễn ra ngày càng rõ rệt, đặc biệt trong lĩnh vực bán dẫn. Tình trạng này dẫn đến sự hình thành của hai hệ sinh thái công nghệ song song, ngày càng thiếu khả năng tương thích với nhau.

Hiệp hội SEMI Europe mới đây đã kiến nghị ban hành một phiên bản mở rộng của Đạo luật CHIPS châu Âu.

Châu Âu đang ở đâu?

Ngành công nghiệp bán dẫn đang đặt ra những bài toán lớn cho châu Âu, không chỉ về mặt kỹ thuật mà còn cả chiến lược phát triển dài hạn. Dù nhận thức rõ tầm quan trọng then chốt của lĩnh vực này đối với tăng trưởng kinh tế, an ninh quốc phòng và năng lực cạnh tranh công nghệ, châu Âu vẫn tồn tại nhiều lỗ hổng - đặc biệt là sự phụ thuộc vào các trung tâm sản xuất và công nghệ tại Bắc Mỹ và Đông Á. Hiện nay, châu Âu chỉ chiếm khoảng 10% tổng giá trị chuỗi cung ứng bán dẫn toàn cầu, đồng thời thua kém Mỹ về thiết kế chip và tụt hậu xa so với Đài Loan (Trung Quốc) về năng lực sản xuất các dòng chip tiên tiến.

Khoảng cách này cho thấy châu Âu cần khẩn trương củng cố khả năng tự chủ công nghệ và tăng sức chống chịu trước các biến động toàn cầu. Tuy nhiên, tiến trình này đang diễn ra không đồng đều giữa các nước thành viên, khi mà Mỹ và Trung Quốc đã sớm hình thành các hệ sinh thái công nghệ riêng biệt. Trong khi đó, nhiều doanh nghiệp châu Âu bị cuốn vào thế lưỡng nan - vừa chịu áp lực lựa chọn “đứng về bên nào”, vừa thiếu định hướng do không có một chiến lược rõ ràng của khu vực.

Dầu vậy, châu Âu đang nắm giữ những lợi thế chiến lược đặc biệt ở các phân khúc có hàm lượng công nghệ cao trong chuỗi giá trị toàn cầu. Một số công ty dẫn đầu thế giới có trụ sở tại châu Âu như ASML (Hà Lan), IMEC (Bỉ) hay VAT Group (Thụy Sĩ) là những ví dụ điển hình. ASML hiện là nhà cung cấp duy nhất trên thế giới về máy in thạch bản cực tím EUV - công nghệ không thể thiếu để sản xuất chip hiện đại. Trong khi đó, các sản phẩm van chân không của VAT Group là thành phần tối quan trọng trong các phòng sạch - môi trường kiểm soát nghiêm ngặt dùng trong sản xuất vi mạch. Những năng lực mang tính chuyên sâu này giúp châu Âu giữ được vị thế tại các “điểm nghẽn kỹ thuật” mà ngay cả các siêu cường công nghệ cũng khó thay thế.

Đặc biệt, vài năm trở lại đây, nội bộ EU ghi nhận sự chuyển biến rõ rệt về mặt chính trị trong định hướng phát triển ngành bán dẫn. Các sáng kiến như Đạo luật CHIPS châu Âu, Đạo luật AI, các gói hỗ trợ tài chính dành riêng cho việc xây dựng nhà máy sản xuất chip hay báo cáo của Draghi về năng lực cạnh tranh cho thấy EU đang nghiêm túc hơn với mục tiêu xây dựng chủ quyền công nghệ. Việc bổ nhiệm một Phó chủ tịch điều hành Ủy ban châu Âu phụ trách các vấn đề về chủ quyền công nghệ, an ninh và dân chủ được xem là tín hiệu chính trị rõ ràng, thể hiện quyết tâm chuyển hướng chiến lược của châu lục này trong thời kỳ cạnh tranh công nghệ toàn cầu ngày càng khốc liệt.

Bên trong nhà máy của IMEC.

Thách thức từ thị trường

Dù sở hữu nhiều thế mạnh chuyên môn cùng với quyết tâm chính trị ngày càng rõ rệt, châu Âu vẫn gặp phải những rào cản lớn từ chính cấu trúc thị trường - yếu tố có thể làm chậm lại tiến trình xây dựng một ngành công nghiệp bán dẫn tự chủ và bền vững.

Nỗ lực khẳng định vị thế trong chuỗi cung ứng toàn cầu không chỉ đòi hỏi chính sách nhất quán và tài sản công nghệ sẵn có, mà còn cần có điều kiện thị trường đủ hấp dẫn để thúc đẩy đầu tư dài hạn, đổi mới sáng tạo và duy trì năng lực cạnh tranh. Một trong những thách thức cốt lõi là liệu sản phẩm bán dẫn sản xuất tại châu Âu có đủ thị trường tiêu thụ hay không. Để thu hút đầu tư vào các nhà máy sản xuất chip tiên tiến, khu vực này cần một hệ sinh thái tiêu dùng đủ lớn, ổn định và có thể dự báo được nhu cầu trong dài hạn. Sản xuất chip hiện đại đòi hỏi quy mô kinh tế rất lớn - nếu không đạt được, các khoản đầu tư sẽ khó đem lại hiệu quả.

Vấn đề đặt ra là: Châu Âu có đủ sức tiêu thụ hay không - nhất là trong các ngành chủ lực như ôtô điện, công nghiệp tự động hóa hay thiết bị y tế cao cấp - để đảm bảo đầu ra cho các dòng chip thế hệ mới? Ví dụ như, nếu châu Âu muốn chủ động sản xuất chip cho thế hệ ô tô thông minh tiếp theo, thì chính ngành ô tô của khu vực cũng phải duy trì được năng lực cạnh tranh toàn cầu đủ lâu và đủ mạnh để bảo đảm hoàn vốn đầu tư trong hàng chục năm trời.

Ngoài ra, cấu trúc hiện nay của thị trường bán dẫn cũng gây nhiều khó khăn cho doanh nghiệp mới gia nhập. Đây là ngành công nghệ cao, có chi phí đầu tư ban đầu rất lớn và bị chi phối bởi những tập đoàn đã nắm giữ vị thế thống trị. Điều đó khiến các công ty khởi nghiệp gần như không có cơ hội bứt phá nếu không tiếp cận được hạ tầng tối thiểu như phòng sạch - phục vụ cho thử nghiệm và sản xuất vi mạch.

Trung tâm nghiên cứu IMEC tại Bỉ là một minh chứng rõ nét. Đây là một trong những đơn vị dẫn đầu thế giới về công nghệ bán dẫn, nhưng để xây dựng và vận hành hệ thống phòng sạch tại đây cần chi phí lên tới hàng tỷ euro. Với mức đầu tư cao như vậy, hầu hết các công ty khởi nghiệp ở châu Âu không đủ nguồn lực để tiếp cận các công cụ nghiên cứu tiên tiến, dẫn đến việc khó hình thành thế hệ doanh nghiệp công nghệ mới. Điều này hạn chế khả năng mở rộng và làm chậm tiến trình đa dạng hóa hệ sinh thái công nghiệp của châu Âu trong lĩnh vực bán dẫn - một trong những lĩnh vực chiến lược nhất hiện nay.

Tác động chính trị

Yếu tố chính trị tiếp tục giữ vai trò then chốt trong chiến lược phát triển ngành công nghiệp bán dẫn của châu Âu. Ngày càng nhiều doanh nghiệp trong khu vực tư nhân kêu gọi EU xác lập rõ ràng các ưu tiên chiến lược và đầu tư tương xứng để hiện thực hóa các mục tiêu công nghệ. Hiệp hội SEMI Europe - tổ chức đại diện hàng đầu cho ngành công nghiệp vi điện tử - mới đây đã kiến nghị ban hành một phiên bản mở rộng của Đạo luật CHIPS châu Âu (Chips Act 2.0), nhằm tăng cường hỗ trợ cho các lĩnh vực thiết kế vi mạch, năng lực sản xuất và R&D. Những lời kêu gọi này phản ánh sự chuyển biến trong cách nhìn nhận: ngành bán dẫn không còn được xem chỉ là lĩnh vực kỹ thuật - thị trường, mà trở thành một cấu phần chiến lược cần có sự điều phối từ cấp chính sách và đầu tư công dài hạn.

Tuy nhiên, môi trường chính trị hiện nay cũng đặt ra nhiều rào cản. Một mặt, các động thái gần đây - như tăng cường hợp tác nội khối, đẩy mạnh ngân sách quốc phòng hay thành lập Học viện An ninh châu Âu vào đầu năm 2025 - cho thấy nhận thức đang gia tăng về những rủi ro địa chính trị. Nhưng mặt khác, tâm lý hoài nghi đối với tiến trình hội nhập sâu rộng trong EU vẫn hiện diện rõ nét ở một số quốc gia thành viên. Dù nhiều chuyên gia và nhà hoạch định chính sách đã nhấn mạnh rằng chỉ có sự đoàn kết và phối hợp mới giúp châu Âu nâng cao năng lực cạnh tranh công nghệ, nhưng quan điểm này vẫn chưa thực sự tạo được đồng thuận chính trị rộng rãi, nhất là khi người dân tại một số nước còn e ngại việc EU tập trung hóa quyền lực quá mức.

Trong khi đó, các doanh nghiệp công nghệ của châu Âu cũng đang phải xoay chuyển mô hình vận hành để thích nghi với một thị trường ngày càng bị chính trị hóa. Những công ty như ASML hay IMEC được hình thành trong thời kỳ toàn cầu hóa mạnh mẽ, khi thương mại tự do và tiếp cận thị trường quốc tế là chuẩn mực chủ đạo. Nhưng giờ đây, họ buộc phải tính toán kỹ lưỡng các yếu tố an ninh, địa chính trị và áp lực từ các siêu cường. Một ví dụ điển hình là việc Chính phủ Mỹ vào năm 2024 gây áp lực với Hà Lan nhằm hạn chế việc xuất khẩu thiết bị in thạch bản của ASML sang Trung Quốc - động thái cho thấy công nghệ cao đang ngày càng trở thành công cụ trong cuộc cạnh tranh địa chiến lược.

Huy Thông