'Chín bậc tình yêu' trong văn hóa dân tộc Thái

Bản làng của đồng bào Thái.

Ai đã từng một lần được nghe những giai điệu du dương, ngọt ngào của bài hát “Chín bậc tình yêu” của nhạc sĩ An Thuyên, chắc hẳn sẽ không thể nào quên những hình ảnh của chiếc cầu thang xinh đẹp, độc đáo trong nếp nhà sàn truyền thống. Không chỉ là nơi gắn bó với cuộc sống hàng ngày của cô gái Thái, ngôi nhà sàn với những chiếc cầu thang còn là chuyện tình lãng mạn, thủy chung của đôi trai gái nơi miền sơn cước...

Theo các già làng, người Thái Thanh Hóa cũng có những sự tích về nguồn gốc của nhà sàn. Từ thưở xa xưa, người Thái chung sống cùng với các dân tộc khác, bà con cũng làm nhà đất để ở. Có một năm trời mưa to, nước ngập hết ruộng vườn, nhà cửa. Người Mông, người Dao thì chạy lên núi cao, còn người Thái không lên núi mà nghĩ cách dựng nhà sao cho có thể thích nghi với cuộc sống nơi núi rừng, tránh được thú dữ, thiên tai. Để giúp tách biệt sàn nhà với mặt đất, người Thái sáng tạo nên những chiếc cầu thang. Từ đó, nhà sàn gắn bó với cuộc sống của người Thái và trở thành một nét đẹp độc đáo trong văn hóa truyền thống của dân tộc.

Kiến trúc độc đáo của nhà sàn truyền thống dân tộc Thái luôn là điểm nhấn của vùng cao xứ Thanh.

Quan sát ngôi nhà sàn truyền thống của người Thái, ta thấy thường có 2 cầu thang, bắc ở 2 bên đầu hồi của ngôi nhà. Tuy chỉ là những bậc thang gỗ đơn sơ, mộc mạc nhưng lại chứa đầy ý nghĩa, phản ánh hiện thực cuộc sống của người Thái.

Người Thái quan niệm, "khửn song phai/Cái song đay”, có nghĩa là “lên hai phía/qua hai thang”. Người Thái gọi 2 chiếc cầu thang là “Tang quản” và “Tang chan”.

“Tang quản” là cầu thang dẫn lên lan can đi vào cửa chính nhà sàn, thường chỉ có đàn ông trong gia đình và khách được đi lên, bao giờ nó cũng được làm 7 bậc tương ứng với 7 vía của người đàn ông.

Còn “Tang chan” là cầu thang phía cuối nhà sàn, dành cho phụ nữ lên xuống và là nơi các bà, các chị mỗi khi rảnh rỗi ngồi chơi, thêu thùa, may vá. Cầu thang này được làm 9 bậc tương ứng với 9 vía của người phụ nữ.

Vị trí đặt của cầu thang thường ở phía dưới của ngôi nhà, đối diện với nơi ngủ, bởi người Thái quan niệm, nếu đặt cầu thang ở phía trên của ngôi nhà thì người đi trên cầu thang như đang dẫm vào đầu những người trong gia đình, dẫn đến người trong gia đình không được khỏe mạnh, thiếu minh mẫn.

Có một điều đặc biệt, số bậc cầu thang trong mỗi ngôi nhà sàn Thái bao giờ cũng là số lẻ: 5, 7, 9 hay 11 bậc. Theo quan niệm của người Thái, số chẵn là dành cho những người đã khuất, tâm linh; còn số lẻ tượng trưng cho sự phát triển, may mắn, thể hiện ước muốn về sự sinh sôi và thuận lợi trong cuộc sống thường ngày.

Số bậc cầu thang của đồng bào Thái luôn được làm theo số lẻ.

Từ xưa đến nay, mỗi gia đình người Thái dù thiếu thốn hay khá giả, làm nhà sàn to hay nhà nhỏ thì chiếc cầu thang vẫn phải chỉn chu, phải được làm bằng gỗ tốt. Nhà có điều kiện thì làm cầu thang hộp, nhà ít điều kiện hơn thì bắc thang đơn giản không cần tay vịn, dù tấm gỗ có không đều, chiếc thang có nghiêng nghiêng thì cũng phải đủ chắc chắn.

Để làm cầu thang, đồng bào Thái chọn gỗ rất kĩ càng và có nhiều kiêng kị. Bà con không dùng những cây gỗ trôi sông, cây cụt ngọn, cây chết đứng... mà họ sẽ vào rừng đánh dấu gốc, ngọn rồi mới chặt đem về nhà.

Khi làm cầu thang, người Thái rất chú ý đầu gốc, đầu ngọn của gỗ, để khi bắc thang vào nhà sàn, gốc thang phải cắm xuống đất, ngọn bắc lên xà nhà. Vì người Thái quan niệm, bắc thang là trồng cây thang, nên gốc phải trồng xuống đất, ngọn vươn lên trời mới sinh sôi, phát triển.

Với mỗi người con dân tộc Thái, chiếc cầu thang không đơn thuần chỉ là những những bậc lên xuống, mà còn gần gũi, thân thương, là nơi chứng kiến bao bước chân trưởng thành cả trong gian khó lẫn khi đủ đầy. Trong đời sống văn hóa tinh thần, cầu thang hầu như có mặt trong các phong tục, tập quán, như: sinh đẻ, nuôi con, mừng nhà mới, cưới xin, ma chay, cúng giỗ... Cầu thang còn là nơi hẹn hò của các chàng trai và cô gái Thái, là nơi cô gái chờ đợi người yêu. Mỗi bậc cầu thang lúc này như một cung bậc tình yêu đôi lứa, chứng kiến bao mối tình đẹp đẽ, thơ mộng, thủy chung.

Trong cưới xin, cầu thang cũng giữ một vai trò quan trọng trong các khâu dạm ngõ, ăn hỏi, gửi rể, lễ cưới... Khi về bên nhà chồng, cô dâu phải lên nhà bằng cầu thang “Tang chan” (cầu thang cuối nhà). Theo phong tục của người Thái, khi bước lên thang, hai vợ chồng không được đặt chân vào bậc đầu tiên và bậc thang cuối cùng, mà phải bước qua để lên nhà. Làm như vậy sau này mối quan hệ giữa nàng dâu và gia đình nhà chồng mới được hòa thuận. Trước khi đặt chân lên nhà sàn, cô dâu sẽ được người nhà trai đem đến một chậu nước sạch để rửa chân. Việc này mang ý nghĩa rằng, cô dâu mới sẽ được gột bỏ bớt đi những khó khăn, vất vả trước kia và hướng đến một tương lai tốt đẹp hơn.

Cầu thang cũng là nơi người mẹ dặn dò con gái trước khi về nhà chồng.

Ngày nay, ở các bản làng của người Thái, nhiều gia đình không còn giữ nguyên kiểu kiến trúc nhà sàn truyền thống, có gia đình chỉ dựng một cầu thang phía trước, không có cầu thang phía sau; hoặc sử dụng nguyên vật liệu khác để thay cho gỗ. Sự thay đổi đó nhằm thích ứng với lối sống hiện đại, tiện lợi hơn trong sinh hoạt thường ngày.

Cuộc sống hiện đại đã len lỏi về các bản làng vùng cao... Ở nhiều bản làng, bà con người Thái cũng không còn dựng nhà theo kiến trúc truyền thống, mà đã xây nhà ngói, nhà hai tầng.

Mặc dù vậy, hình ảnh những ngôi nhà sàn mang kiến trúc đặc trưng của đồng bào Thái vẫn luôn đọng lại trong tâm thức mỗi người với những giá trị giáo dục rất lớn. Đó là bài học về sự biết ơn, coi trọng và gìn giữ những giá trị văn hóa truyền thống để trao truyền cho các thế hệ mai sau.

Ái Vân