Chống ngập úng đô thị: Cần quy hoạch đồng bộ, tầm nhìn dài hạn

Ngập úng - thách thức lớn trong quá trình đô thị hóa

Phát biểu tại Tọa đàm, ông Trần Quốc Khánh, nguyên Thứ trưởng Bộ Công thương, Thường trực Hội đồng Tư vấn chính sách của Thủ tướng Chính phủ cho biết: "Ngập úng không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà là chỉ dấu của sự phát triển thiếu cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường".

Ông Tạ Quang Vinh, Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng).

Theo ông Khánh, biến đổi khí hậu, mưa cực đoan và tốc độ đô thị hóa nhanh đã khiến ngập úng trở thành "vấn đề chưa bao giờ nguội". Nếu như trước đây, lượng mưa 200mm/ngày được xem là rất lớn thì nay nhiều nơi đã vượt xa mức đó.

"Ngay cả khu Ngoại giao đoàn, vùng cao nhất Hà Nội cũng đã xuất hiện tình trạng ngập sâu, không thể di chuyển. Chỉ cần 50mm mưa, nhiều tuyến phố đã tê liệt, phản ánh rõ sự bất cập trong phát triển hạ tầng đô thị", ông Khánh nói.

Ông Khánh cũng cho rằng, ngập úng là lời cảnh báo về sự phát triển thiếu kiểm soát, khi hạ tầng kỹ thuật không theo kịp tốc độ mở rộng đô thị. Nếu không sớm điều chỉnh, chúng ta đang tự tạo lực cản cho tăng trưởng tương lai, ảnh hưởng đến chất lượng sống và tâm lý người dân đô thị.

Ông đánh giá cao việc Bộ Xây dựng tổ chức Tọa đàm, tạo diễn đàn để các chuyên gia, cơ quan quản lý, doanh nghiệp và địa phương cùng thảo luận, chia sẻ giải pháp hướng tới phát triển bền vững.

Phát biểu khai mạc tại Tọa đàm, ông Tạ Quang Vinh, Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng) cho biết: Biến đổi khí hậu và thời tiết cực đoan đang khiến tình trạng ngập úng, ngập lụt nghiêm trọng tại các đô thị, đặc biệt ở Hà Nội, khu vực phía Bắc và miền Trung, gây thiệt hại lớn cho đời sống người dân và kinh tế - xã hội.

Nguyên nhân đến từ cả yếu tố khách quan và chủ quan. Về khách quan, mưa lớn liên tục, vượt tần suất thiết kế hệ thống thoát nước. Về chủ quan, tốc độ đô thị hóa nhanh trong khi hạ tầng kỹ thuật, đặc biệt là hệ thống thoát nước mưa và xử lý nước thải, không theo kịp nhu cầu.

Ông Trần Quốc Khánh, nguyên Thứ trưởng Bộ Công thương, Thường trực Hội đồng Tư vấn chính sách của Thủ tướng.

Theo thống kê, mật độ đường ống thoát nước ở các đô thị hiện đạt khoảng 90%, nhưng tỷ lệ nước thải sinh hoạt được thu gom, xử lý đạt tiêu chuẩn mới khoảng 18% tổng lượng phát thải, nhiều nhà máy xử lý hoạt động chưa hết công suất. Ngoài ra, công tác quy hoạch và quản lý còn chồng chéo, giá dịch vụ thoát nước chưa phù hợp, khiến đầu tư cho lĩnh vực này thiếu nguồn lực và manh mún.

"Tình trạng ngập úng không chỉ gây thiệt hại vật chất, gián đoạn giao thông, ảnh hưởng sinh hoạt mà còn làm giảm niềm tin và chất lượng sống của người dân đô thị. Tọa đàm hôm nay có ý nghĩa quan trọng trong việc tìm giải pháp đồng bộ, lâu dài cho các đô thị lớn", ông Vinh nhấn mạnh.

Địa phương đối diện ngập úng nghiêm trọng

Đây là thực tế bất cập, đặc biệt sau trận lụt lịch sử tại Hà Nội và các địa phương, do sức ảnh hưởng của trận bão số 10 và 11. Theo ông Lê Văn Du, Trưởng phòng Quản lý hạ tầng cấp thoát nước (Sở Xây dựng Hà Nội), quy hoạch thoát nước Thủ đô đến năm 2030, tầm nhìn 2050 (theo Quyết định 725/QĐ-TTg) chia Hà Nội thành 3 vùng tiêu chính: Tả Đáy, Hữu Đáy và Bắc Hà Nội, với tổng diện tích 125.400ha. Các nguồn tiêu chính gồm: Sông Hồng, sông Đáy, sông Tích, sông Bùi, sông Nhuệ, sông Đuống, sông Cà Lồ…

Tuy nhiên, thực tế cho thấy, hạ tầng thoát nước không theo kịp tốc độ đô thị hóa. Hiện chỉ có lưu vực sông Tô Lịch được đầu tư đồng bộ với trạm bơm Yên Sở và hệ thống hồ điều hòa; các khu vực còn lại mới đạt 27% khối lượng đầu tư, công suất công trình đầu mối chỉ đạt khoảng 20% thiết kế, hồ điều hòa mới đạt 18,7% so với quy hoạch.

Ông Lê Văn Du, Trưởng phòng Quản lý hạ tầng cấp thoát nước (Sở Xây dựng Hà Nội).

Theo ông Du, sau trận bão số 10 và 11, Hà Nội xác định 7 nguyên nhân chính gây ngập úng, trong đó có mưa cực đoan vượt công suất thiết kế; hệ thống tiêu nước còn phụ thuộc hạ tầng nông nghiệp; mực nước sông Nhuệ vượt ngưỡng khống chế; đầu tư thiếu đồng bộ; công suất trạm bơm chưa đạt yêu cầu; hạ tầng các khu đô thị mới không khớp nối; và duy tu quản lý còn hạn chế.

Thực tế ngập úng cũng diễn biến nghiêm trọng tại nhiều địa phương, trong đó có Thái Nguyên. Theo đại diện Sở Xây dựng Thái Nguyên, địa phương ghi nhận trận lụt lớn nhất trong lịch sử, gây ảnh hưởng lớn đến kinh tế xã hội và đời sống người dân. Nguyên nhân, một phần cũng do quá trình đô thị hóa, hệ thống tiêu thoát nước chưa được đầu tư đồng bộ...

Ông Phạm Quang Quỳnh, Chủ tịch Công ty TNHH MTV Cấp thoát nước Hải Phòng cho biết, Hải Phòng vẫn đối mặt với thách thức ngập úng.

Tại Hải Phòng, ông Phạm Quang Quỳnh, Chủ tịch Công ty TNHH MTV Cấp thoát nước Hải Phòng cho biết, thành phố đang đối mặt với thách thức ngập úng ngày càng nghiêm trọng do hệ thống thoát nước thiếu đồng bộ và xuống cấp, trong khi tốc độ đô thị hóa nhanh, mưa lớn và triều cường ngày càng tăng.

Hệ thống cống thoát nước cũ kỹ chỉ đáp ứng khoảng 40% diện tích đô thị lõi, khiến khả năng tiêu thoát nước hạn chế, đặc biệt khi mưa lớn trên 50mm.

Sớm ban hành Luật cấp, thoát nước, tập trung các giải pháp lâu dài

Bàn về giải pháp, ông Phạm Quang Quỳnh cho biết, Hải Phòng tập trung nâng cao năng lực quản lý, duy tu và vận hành hệ thống thoát nước, phối hợp chặt chẽ với các chủ đầu tư, nhà thầu để đảm bảo khả năng tiêu thoát lưu vực; đồng thời ứng dụng công nghệ GIS, xây dựng Trung tâm điều hành chống ngập, tăng cường tuyên truyền nâng cao ý thức cộng đồng và triển khai giải pháp kỹ thuật tại các "điểm đen" ngập úng...

Ông cũng kiến nghị, sớm ban hành Luật Cấp, thoát nước để có cơ sở triển khai thực hiện các giải pháp đồng bộ.

Nhấn mạnh các giải pháp, ông Lê Văn Du, Trưởng phòng Quản lý hạ tầng cấp thoát nước (Sở Xây dựng Hà Nội) cho biết: "Thành phố đang rà soát, điều chỉnh quy hoạch thoát nước và san nền, bổ sung hồ điều hòa, bể ngầm chứa nước mưa, tập trung nguồn lực cho các trạm bơm Yên Sở, Yên Nghĩa, Liên Mạc".

Hà Nội cũng kiến nghị sớm ban hành Luật Cấp, thoát nước; Bộ Xây dựng ban hành quy chuẩn, tiêu chuẩn mới và quy định trách nhiệm chủ đầu tư trong việc kết nối, khớp nối hệ thống thoát nước với hạ tầng chung.

Toàn cảnh Tọa đàm.

Đưa ra góc nhìn kinh tế, TS Cấn Văn Lực nhấn mạnh, cần phân tích kỹ nguyên nhân ngập úng, bóc tách rõ yếu tố khách quan, chủ quan, tránh đánh đồng.

Ông cho rằng, công tác ứng phó cần có cơ chế và công cụ điều phối đủ mạnh, đề xuất thành lập Ban chỉ đạo hoặc Ban xây dựng Đề án chống ngập úng, tương tự mô hình Ban ứng phó khẩn cấp tại nhiều quốc gia.

Về lâu dài, TS Lực đề xuất nhóm "10 chữ T", trong đó trọng tâm là thể chế - tài chính - tổ chức thực thi. Cần sớm ban hành Luật Cấp, thoát nước làm cơ sở pháp lý cho các địa phương.

Ông cũng gợi ý xây dựng "Sổ tay ứng phó ngập úng" hướng dẫn quy trình hành động linh hoạt cho chính quyền và người dân trong tình huống khẩn cấp.

Bên cạnh đó, ông nhấn mạnh cần kết hợp giải pháp công trình và phi công trình, tăng đầu tư cho hạ tầng thoát nước, xử lý nước thải, đồng thời tích hợp dữ liệu sụt lún, thủy triều, mưa ngập vào quy hoạch và thiết kế đô thị…

Kết luận tọa đàm, ông Tạ Quang Vinh, Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng) cho biết, có 5 nhóm vấn đề trọng tâm cần tiếp tục nghiên cứu, trong đó Cục đề nghị Hội đồng Tư vấn chính sách của Thủ tướng tổng hợp, báo cáo Chính phủ. Ông nhấn mạnh mục tiêu ban hành Luật Cấp, thoát nước vào năm 2026, bởi hiện lĩnh vực này mới được điều chỉnh bởi hai Nghị định, dẫn đến đầu tư thiếu tập trung, thiếu cơ chế thống nhất. Đồng thời, đề xuất cho phép áp dụng cơ chế đặc thù đối với các thành phố trực thuộc Trung ương và xây dựng Chương trình quốc gia về chống ngập đô thị, trước mắt ưu tiên các đô thị lớn như TP.HCM, Hà Nội.

Kim Thoa