Chuyên gia 'hiến kế' để tạp chí khoa học chiêu mộ học giả quốc tế tham gia Hội đồng biên tập
Để thu hút chuyên gia quốc tế tham gia Hội đồng biên tập, tạp chí cần xây dựng môi trường học thuật nghiêm túc, minh bạch và có định hướng rõ ràng.
Tiêu chí Hội đồng biên tập được nêu trong Thông tư số 27/2025/TT-BKHCN Quy định về bài báo khoa học và đánh giá, xếp hạng tạp chí khoa học tại Việt Nam đang nhận được nhiều sự quan tâm của các nhà khoa học.
Cụ thể, Thông tư quy định: Có ít nhất 50% là chuyên gia độc lập ngoài cơ quan chủ quản của tạp chí là thành viên của Hội đồng biên tập; Hội đồng biên tập có trình độ chuyên môn phù hợp, công khai thành phần; Có thành viên là chuyên gia quốc tế có chuyên môn phù hợp.
Theo các nhà khoa học, để thu hút chuyên gia ngoài cơ quan chủ quản nhất là chuyên gia quốc tế, tạp chí phải có uy tín, chất lượng và định hướng rõ ràng.
Tăng cường uy tín, niềm tin khoa học để thu hút chuyên gia quốc tế
Nhận định về các tiêu chí trên, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Vũ Phi Hổ - Tổng biên tập Tạp chí Khoa học Quốc tế TESOL & Education; Biên tập điều hành Tạp chí CALLEJ (Scopus Q1), giảng viên Trường Đại học Công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh cho hay: "Tiêu chí ít nhất 50% chuyên gia độc lập ngoài cơ quan chủ quản của tạp chí là thành viên của Hội đồng biên tập mang ý nghĩa lớn, hoàn toàn cần thiết đối với hoạt động của tạp chí khoa học tại Việt Nam.
Tiêu chí góp phần đảm bảo tính khách quan và công bằng, tránh xung khắc lợi ích khi phản biện và đưa ra quyết định chấp nhận hay từ chối bài báo. Trong tương lai, các tạp chí nên phấn đầu từ 60 đến 80% chuyên gia bên ngoài tham gia hội đồng, vì khoa học cần tính khách quan trong đánh giá kết quả nghiên cứu.
Nên lưu ý, khi lựa chọn các thành viên tham gia Hội đồng biên tập, bên cạnh vấn đề về chuyên môn cũng cần những người có nhiều kinh nghiệm công bố bài báo trên các tạp chí có uy tín và tốt hơn nếu như người này đang là thành viên Hội đồng biên tập của các tạp chí quốc tế lớn".
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Vũ Phi Hổ cũng đánh giá cao tiêu chí cần công khai rõ ràng về thành viên trong Hội đồng biên tập. Cùng với đó, thầy Hổ cho rằng, tạp chí cần công bố quy trình sơ loại, thời gian từ lúc nhận bài đến khi gửi đi phản biện, thời gian phản biện, số lượng phản biện viên, hình thức phản biện (peer review, double-blind, open review…) để tăng cường sự rõ ràng, minh bạch.
Ngoài ra, có những thông tin không nhất thiết phải công khai nhưng quan trọng đó là tỷ lệ chấp nhận, từ chối bài báo trong mỗi năm của tạp chí.
Để giúp tạp chí của Việt Nam có thể tạo được sức hút hút đối các chuyên gia quốc tế từ đó chiêu mộ tham gia Hội đồng biên tập, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Vũ Phi Hổ đưa ra những điều kiện cơ bản sau:
Đầu tiên, tạp chí cần xuất bản các bài báo khoa học bằng tiếng Anh, không chỉ dừng lại ở phần tóm tắt bằng tiếng Anh nhằm giúp chuyên gia dễ dàng nắm bắt nội dung, đưa ra đánh giá, hình thành niềm tin và không ngần ngại tham gia hội đồng.
Đồng thời, tạp chí phải xây dựng quy trình phản biện chuyên nghiệp, minh bạch trước khi mời chuyên gia quốc tế tham gia.
Đặc biệt, đối với các tạp chí đa ngành thuộc trường đại học, việc mời chuyên gia quốc tế tham gia Hội đồng biên tập nên giao các khoa chuyên môn lựa chọn. Bởi chỉ các đơn vị mới biết rõ chuyên gia phù hợp và mức độ ảnh hưởng trong lĩnh vực nghiên cứu.
Cũng cần cân nhắc thêm vấn đề, tạp chí của các trường đại học thường đa ngành nhưng lại chỉ có một Hội đồng biên tập chung. Điều này khiến một số ngành có nhiều đại diện, trong khi ngành khác ít hoặc không có người, dễ vi phạm tiêu chí về “chuyên môn phù hợp” trong Thông tư.
Vì vậy, có thể xem xét thành lập các Hội đồng biên tập theo từng ngành. Mô hình này đảm bảo tính chuyên môn, đáp ứng đúng yêu cầu của Thông tư và giúp tạp chí hoạt động hiệu quả hơn.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Vũ Phi Hổ - Tổng biên tập Tạp chí Khoa học Quốc tế TESOL & Education; Biên tập điều hành Tạp chí CALLEJ (Scopus Q1), giảng viên Trường Đại học Công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh. Ảnh: NVCC.
Cùng bàn luận về vấn đề này, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Lâm - Tổng biên tập Tạp chí Y Dược học Cần Thơ đánh giá, tiêu chí yêu cầu tối thiểu 50% thành viên Hội đồng biên tập là chuyên gia độc lập ngoài cơ quan chủ quản giúp tăng tính độc lập học thuật (academic independence). Khi đa số thành viên không trực thuộc cơ quan chủ quản sẽ góp phần hạn chế thiên vị nội bộ trong việc lựa chọn chủ đề, mời phản biện hay quyết định chấp nhận bài. Đây cũng là chuẩn phổ biến của các tạp chí quốc tế uy tín (Scopus/Web of Science).
Sự tham gia của các thành viên độc lập mang đến góc nhìn và mạng lưới chuyên môn đa dạng, từ đó nâng cao chất lượng phản biện, biên tập và uy tín học thuật của tạp chí.
Tiêu chí này còn giúp giảm rủi ro bị xem như “tạp chí nội bộ”, vốn là hạn chế thường gặp của nhiều tạp chí trong nước, bằng cách tạo cơ chế ngăn ngừa ưu ái các bài viết từ chính cơ quan chủ quản.
Thầy Lâm phân tích thêm: "Tiêu chí này khả thi đối với các tạp chí đã có nền tảng phát triển tốt, sở hữu mạng lưới chuyên gia rộng, đặc biệt trong các lĩnh vực lớn mạnh như y dược, công nghệ... Tuy nhiên, có thể khó khăn hơn với những tạp chí nhỏ, mới thành lập hoặc thuộc các ngành hẹp, nơi số lượng chuyên gia đạt chuẩn còn hạn chế.
Dù vậy, tiêu chí vẫn có thể đáp ứng được nếu tạp chí chủ động xây dựng danh sách chuyên gia theo ngành sâu, tăng cường hợp tác cùng các hội chuyên ngành và mở rộng kết nối để mời các nhà khoa học Việt Nam đang công tác ở nước ngoài tham gia".
Muốn củng cố niềm tin của cộng đồng khoa học và đáp ứng các chuẩn mực quốc tế, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Lâm khẳng định, tạp chí cần công khai thêm các thông tin vận hành quan trọng bên cạnh cơ cấu Hội đồng biên tập. Ngoài tỷ lệ chấp nhận, từ chối; thời gian xử lý bài; quy trình phản biện; số lượng phản biện/bài nên minh bạch về tiêu chuẩn phản biện để thể hiện tính nghiêm túc trong đánh giá khoa học.
Các trường hợp xung đột lợi ích và cơ chế xử lý cần được công bố, đảm bảo tính khách quan. Việc công khai chính sách chống đạo văn, chống công bố trùng lặp và chống thao túng trích dẫn cũng là yêu cầu bắt buộc để đạt uy tín học thuật.
Nhìn chung, minh bạch các chỉ số và quy trình này không chỉ giảm nghi ngờ, tăng niềm tin của giới khoa học, mà còn giúp tạp chí tiến gần hơn đến các chuẩn Scopus/Web of Science.
Nhằm thu hút các chuyên gia uy tín, nhất là chuyên gia quốc tế tham gia Hội đồng biên tập, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Lâm bày tỏ: "Tạp chí cần xây dựng môi trường học thuật nghiêm túc, minh bạch và có định hướng rõ ràng. Các chuyên gia quốc tế chỉ tham gia khi thấy tạp chí hoạt động nghiêm túc, không mang tính nội bộ. Chất lượng bài gửi đến phải đủ cao, bởi những chuyên gia hàng đầu sẽ không muốn gắn tên với các ấn phẩm kém chất lượng.
Tạp chí cũng cần duy trì quy trình biên tập minh bạch và chuyên nghiệp, ứng dụng hệ thống quản lý bài hiện đại (OJS, ScholarOne) và đảm bảo phản biện độc lập, không can thiệp hành chính.
Tạp chí nên có chính sách đãi ngộ phù hợp, không nhất thiết bằng tài chính mà bằng uy tín học thuật, cơ hội hợp tác hoặc hỗ trợ tham gia các hội nghị/hội thảo chuyên đề của đơn vị và tạp chí".
Thầy Lâm lưu ý, đối với tiêu chí có chuyên gia quốc tế tham gia Hội đồng biên tập, nên áp dụng bắt buộc với các tạp chí định hướng đạt chuẩn quốc tế Scopus/Web of Science và khuyến khích đối với các tạp chí mới phát triển hoặc thuộc lĩnh vực rất hẹp, tránh gây gánh nặng quá mức cho nhóm tạp chí còn non trẻ.
Dưới góc nhìn của Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Tất Dong - nguyên Phó Chủ tịch Hội Khuyến học Việt Nam, việc mời thành viên bên ngoài cơ quan chủ quản tham gia Hội đồng biên tập là cần thiết nhất là trong bối cảnh khoa học ngày càng mở rộng theo hướng liên ngành, đa ngành; người nghiên cứu có thể tiếp cận vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau.
Vì vậy, lực lượng chuyên gia bên ngoài chiếm khoảng một nửa tổng số thành viên Hội đồng biên tập là phù hợp. Khi lựa chọn chuyên gia phải dựa trên tiêu chí chuyên môn vượt trội, am hiểu chuyên sâu để có đánh giá chính xác.
Với việc thu hút chuyên gia quốc tế tham gia Hội đồng biên tập, thầy Dong nêu, trước hết, tạp chí cần tìm hiểu kỹ lý lịch khoa học và vị trí học thuật, uy tín của từng chuyên gia trong lĩnh vực nghiên cứu. Ngoài ra, để mời được chuyên gia quốc tế, tạp chí cũng có chế độ đãi ngộ tương xứng.
Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Tất Dong - Nguyên Phó Chủ tịch Hội Khuyến học Việt Nam. Ảnh: Thùy Linh.
Tránh tình trạng "hữu danh vô thực" của Hội đồng biên tập
Hướng đến đảm bảo sự tham gia thực chất của Hội đồng biên tập, tránh tình trạng “hữu danh vô thực”, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Vũ Phi Hổ nói: "Khi mời chuyên gia tham gia Hội đồng biên tập, tạp chí cần xác định rõ nhiệm vụ, kỳ vọng và trách nhiệm của chuyên gia; trao đổi cụ thể về chuyên môn, lĩnh vực phù hợp, thống nhất tần suất xử lý bài. Song song với đó, các tạp chí cũng nên có chế độ chi trả phù hợp cho chuyên gia.
Quan trọng hơn, tạp chí phải có người phụ trách phân công bài, hiểu rõ bài thuộc lĩnh vực nào để giao bài đúng chuyên ngành cho chuyên gia. Chỉ khi được giao việc đúng chuyên môn, thành viên Hội đồng biên tập mới có thể đóng góp thực chất, tránh tình trạng chỉ đứng tên mà không tham gia vào quy trình".
Đối với vấn đề quốc tế hóa tạp chí, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Vũ Phi Hổ chỉ ra, trước hết, cơ quan chủ quản phải có chính sách khuyến khích giảng viên/nghiên cứu viên tham dự hội thảo quốc tế để xây dựng mạng lưới hợp tác. Khi tham gia trình bày nghiên cứu, gặp gỡ các nhà khoa học hàng đầu, giảng viên/nghiên cứu viên sẽ mở rộng kết nối, thuận lợi cho việc mời chuyên gia tham gia Hội đồng biên tập.
Bên cạnh đó, cơ quan chủ quản nên liên kết với các tổ chức quốc tế để đồng tổ chức hội thảo. Nếu chỉ tổ chức hội thảo độc lập, lượng khách quốc tế có thể hạn chế. Nhưng khi phối hợp với các đối tác quốc tế sẽ dễ dàng thu hút chuyên gia người nước ngoài, đồng thời mời những người tham gia hội thảo gửi bài cho tạp chí của đơn vị.
Một yêu cầu quan trọng khác là tăng tỷ lệ bài viết bằng tiếng Anh. Nếu tạp chí chủ yếu đăng bài tiếng Việt, chuyên gia quốc tế sẽ ngại tham gia vì khó tiếp cận nội dung. Muốn quốc tế hóa, tạp chí không chỉ thu hút thành viên Hội đồng biên tập là người nước ngoài mà còn phải thu hút tác giả quốc tế gửi bài.
Theo góc nhìn của Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Lâm, để bảo đảm Hội đồng biên tập hoạt động thực chất thay vì chỉ mang tính hình thức, tạp chí cần áp dụng các biện pháp quản trị rõ ràng và nhất quán.
Cần quy định rõ vai trò và KPI cho từng thành viên, bao gồm số bài ít nhất phải phản biện mỗi năm, số chủ đề chuyên môn đề xuất hoặc số đánh giá cần thực hiện, cũng như yêu cầu tham gia họp định kỳ theo quy định của tạp chí.
Tạp chí cần đánh giá hiệu suất hằng năm và công khai, và mạnh dạn mời rút khỏi hội đồng đối với những thành viên không hoàn thành nhiệm vụ, phản biện không theo đúng quy định tạp chí.
Phải có thư mời hoặc biên bản nhận nhiệm vụ rõ ràng để tránh tình trạng “gắn tên cho đủ cơ cấu”.
Nên áp dụng cơ chế xoay vòng (rotation) sau mỗi 2–3 năm nhằm duy trì sự năng động và giảm tính hình thức.
Tuyệt đối không phân công thành viên phản biện bài của chính họ hoặc bài từ cơ quan họ, để loại bỏ xung đột lợi ích.
Thầy Lâm còn bổ sung thêm một số giải pháp giúp các tạp chí Việt Nam tăng mức độ hiện diện và khả năng hội nhập quốc tế như tổ chức chuyên đề (special issue hoặc thematic issue) và mời các guest editors quốc tế chủ trì. Đây là phương thức hiệu quả nhất để thu hút bài chất lượng cao.
Một yêu cầu bắt buộc trong tiến trình quốc tế hóa là xây dựng website theo chuẩn quốc tế với giao diện rõ ràng, dễ tra cứu và dữ liệu mở. Tạp chí cũng nên tham gia các hệ thống chỉ mục trung gian như DOAJ, Google Scholar, Dimensions, EBSCO hay ProQuest… trước khi tiếp cận các hệ thống lớn như Scopus/Web of Science.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Lâm - Tổng biên tập Tạp chí Y Dược học Cần Thơ. Ảnh: NVCC.
Trong bối cảnh nhiều tạp chí mong muốn được quốc tế hóa, Giáo sư Phạm Tất Dong cho rằng, nên xem xét xây dựng mô hình liên kết giữa các hội khoa học hoặc trường đại học - cơ quan chủ quản của các tạp chí tại Việt Nam với các tổ chức quốc tế. Khi 2 bên ký kết hợp tác, có thể thỏa thuận việc hỗ trợ đánh giá bài báo, trao đổi chuyên gia, chia sẻ tài liệu và hợp tác trong quản trị khoa học.
Trong mạng lưới này, việc trao đổi giáo sư, sinh viên và chuyên gia đánh giá bài báo sẽ trở nên thuận lợi, từ đó hỗ trợ thiết thực cho quá trình quốc tế hóa tạp chí khoa học của Việt Nam.
