Cuộc bầu cử định đoạt tương lai Ba Lan

Cuộc bầu cử định vị Ba Lan trong EU

Cuộc đối đầu vòng 2 giữa Thị trưởng Warsaw Rafal Trzaskowski với nhà sử học Karol Nawrocki đã ngã ngũ, dù trước đó khá khó dự đoán vì được coi là cuộc đua ngang tài ngang sức. Cuộc đua này đưa tầm nhìn của phái tự do Ba Lan vào trọng tâm của quá trình hoạch định chính sách châu Âu chống lại lập trường dân tộc chủ nghĩa, cực hữu, chỉ trích EU. Tại vòng 1 của cuộc bầu cử diễn ra hôm 18/5, ông Trzaskowski đã giành được 30,8% số phiếu bầu, trong khi ông Nawrocki đạt 29,1% số phiếu bầu.

Tổng thống đắc cử Karol Nawrocki. Ảnh: Wojtek Jargilo/EPA.

Mặc dù, về lý thuyết, các Tổng thống Ba Lan có ảnh hưởng hạn chế đối với chính sách đối ngoại, nhưng chiến thắng của ông Nawrocki, được PiS hậu thuẫn, chắc chắn sẽ hạn chế tham vọng châu Âu của Ba Lan, các nhà phân tích cho biết.

“Chúng tôi không nói nhiều về hậu quả chính sách trực tiếp”, Piotr Buras thuộc nhóm nghiên cứu quan hệ đối ngoại của Hội đồng châu Âu cho biết. “Nhưng, nếu ông Trzaskowski thua cuộc, thông điệp là người Ba Lan từ chối ông Tusk và chính phủ của ông”.

Chuyên gia Buras cho biết: “Nếu mất đi tính chính danh đó, ông Tusk sẽ phải vật lộn để đóng vai trò lớn trong EU. Chính phủ của ông sẽ yếu hơn, không gian để xoay xở sẽ bị thu hẹp. Vấn đề là năng lực của Ba Lan trong việc đóng vai trò mạnh mẽ trên sân khấu EU”.

Chiến thắng bầu cử của ông Tusk 2 năm trước đánh dấu sự khởi đầu cho sự trở lại của Ba Lan với châu Âu sau 2 nhiệm kỳ bất đồng của chế độ dân túy bảo thủ dân tộc trong đó Warsaw liên tục xung đột với Brussels về các vấn đề pháp quyền.

PiS cũng thường xuyên “gây chiến” không cần thiết với Đức, và trong nhiều cuộc tranh luận của EU, đã đứng về phía Chính phủ Hungary phi tự do của thủ tướng Viktor Orbán, người gây nhiều rắc rối với khối, khiến Ba Lan xa cách hơn nữa với chính trị chủ chốt của châu Âu.

Chiến dịch tranh cử của ông Tusk, với lời hứa sẽ hủy bỏ hầu hết các cải cách thời PiS, đã dẫn đến một sự thay đổi lớn trong quan hệ, với việc EU nhanh chóng gỡ bỏ hơn 100 tỷ euro tiền mà họ đã đóng băng để trả đũa việc Ba Lan quay lưng lại với các chuẩn mực dân chủ châu Âu.

Được củng cố bởi nền kinh tế thịnh vượng gia tăng và tầm quan trọng chiến lược trong việc chống lại cuộc chiến Nga - Ukraine, Warsaw đã tự chuyển mình trong 2 năm ngắn ngủi thành một trong những thủ đô có ảnh hưởng nhất của EU, những người bạn thân nhất với Berlin và Paris.

Nhưng, sự trở lại hoàn toàn của Ba Lan với EU chỉ có thể hoàn tất nếu ông Tusk có thể thực hiện những cải cách quan trọng đó - đặc biệt là đảo ngược việc PiS chính trị hóa hệ thống tòa án - cho đến nay đã bị Tổng thống sắp mãn nhiệm Andrzej Duda liên kết với PiS chặn lại.

Các Tổng thống Ba Lan có ít quyền hành pháp. Họ đóng vai trò là tổng tư lệnh các lực lượng vũ trang, vì vậy có thể tìm cách định hình chính sách an ninh - và họ có quyền phủ quyết luật hoặc chuyển luật đó đến tòa án hiến pháp, về cơ bản là trì hoãn luật đó.

Đó là đặc quyền mà Tổng thống Duda đã thực hiện nhiều lần - và ông Nawrocki, người sẽ tìm cách sử dụng vị trí của mình để làm suy yếu ông Tusk ở mọi ngã rẽ trước cuộc bầu cử quốc hội năm 2027, có thể được mong đợi sẽ còn cực đoan và đối đầu hơn nữa.

"Chiến thắng của ông Nawrocki sẽ đưa sự bế tắc đã tồn tại giữa chính phủ và tổng thống kể từ năm 2023 lên một nền tảng lâu dài hơn nhiều", Nicolai von Ondarza thuộc Viện Các vấn đề quốc tế và an ninh Đức (SWP) cho biết. "Nó sẽ thay đổi tính toán chính trị trong chính Ba Lan - và nó sẽ tập trung lại sự chú ý của châu Âu vào những lời hứa chưa thực hiện về pháp quyền, thực sự là cơ sở cho mối quan hệ mới của Ba Lan với EU".

Mặc dù các nhà lãnh đạo EU sẽ không có khả năng gây sức ép với ông Tusk, nhưng ảnh hưởng của ông trong các quyết định quan trọng, chẳng hạn như ngân sách tương lai của khối, chắc chắn sẽ suy yếu.

Ông Nawrocki ủng hộ cách tiếp cận của chính phủ PiS là "xây dựng các liên minh EU thay thế", ví dụ như với Hungary và Slovakia, "như là cách hiệu quả nhất để thúc đẩy lợi ích của Ba Lan", chuyên gia Aleks Szczerbiak của Đại học Sussex cho biết. Ông Szczerbiak nói thêm rằng ông Nawrocki cũng ưu tiên duy trì mối quan hệ chặt chẽ với Mỹ, mà ông cho biết là bên bảo đảm an ninh đáng tin cậy duy nhất của Ba Lan, và "phản đối việc phát triển năng lực phòng thủ của châu Âu bên ngoài các cấu trúc của NATO".

Căng thẳng giữa hai ông Tusk và Nawrocki đã trở nên trầm trọng hơn do những chia rẽ vốn đã tồn tại trong liên minh không thống nhất của thủ tướng gồm những người theo chủ nghĩa trung dung, cánh tả cấp tiến và bảo thủ, với chính sách về Ukraine vốn đã là nạn nhân của những chia rẽ chính trị.

Có sự đồng thuận rộng rãi ở Ba Lan về nhu cầu tiếp tục viện trợ quân sự cho Ukraine. Nhưng, bản thân ông Tusk đã phải thừa nhận mối quan ngại của công chúng xung quanh liên minh những người tự nguyện, nói rằng Ba Lan sẽ không tham gia và về tư cách thành viên EU của Ukraine.

Ông Nawrocki đã đi xa hơn, khai thác tình cảm “bài Ukraine” của Ba Lan đối với người tị nạn và chỉ trích mạnh mẽ Kiev cùng các kế hoạch gia nhập EU và NATO của nước này. Về lâu dài, “vai trò của ông Nawrocki sẽ là làm suy yếu ông Tusk, khiến ông khó có thể điều hành và mở đường cho PiS vào năm 2027", ông nói, "đó có thể là một viễn cảnh khá thực tế - và là một vấn đề rất lớn đối với châu Âu".

Khôi phục trật tự pháp quyền

Ông Trzaskowski hứa nếu chiến thắng, sẽ đẩy nhanh nỗ lực khôi phục lại pháp quyền, hiện đang bị đình trệ bởi Tổng thống đương nhiệm Andrzej Duda liên kết với PiS. Khi PiS nắm quyền từ năm 2015 đến năm 2023, Warsaw đã vướng vào rắc rối với EU về luật phá thai nghiêm ngặt, quyền tự do ngôn luận, đàn áp quyền LGBTQ+, tham nhũng và sự sa sút của pháp quyền. Chiến thắng năm 2023 của ông Tusk đã chấm dứt những căng thẳng đó, một quá trình sẽ được hoàn tất với chiến thắng của ông Trzaskowski.

Ông Rafal Trzaskowski. Ảnh: Tomasz Waszczuk/PAP.

Những người ủng hộ ông Tusk đổ lỗi cho ông Duda về tốc độ thay đổi chậm chạp - nhấn mạnh nhu cầu thay đổi tổng thống. "Chúng tôi đã không thực hiện được pháp quyền, đúng vậy. Trách nhiệm thuộc về người hiện đang cư trú trong dinh tổng thống", Pawel Sliz, một nghị sĩ của Third Way - một trong những đảng liên minh với đảng của ông Tusk và là người đứng đầu Ủy ban Công lý và Nhân quyền của quốc hội, cho biết.

Dưới thời ông Tusk, Ba Lan đã trở lại vị trí là một trong những quốc gia hàng đầu EU, định hướng cho khối này cùng với Đức và Pháp. Nhưng, lời hứa cốt lõi của ông về việc hủy bỏ những thay đổi về mặt pháp lý do PiS thúc đẩy trong 8 năm đảng này nắm quyền đã không thành hiện thực.

PiS đã thay đổi sâu sắc hệ thống pháp luật của Ba Lan trong 8 năm cầm quyền đó, chẳng hạn như bằng cách đặt một cơ quan bổ nhiệm thẩm phán quan trọng dưới sự kiểm soát chính trị của mình. Do đó, Brussels và các cơ quan giám sát luật pháp quốc tế đã cáo buộc đảng này chính trị hóa tòa án và thẩm phán, với việc EU đóng băng hơn 100 tỷ euro tiền quỹ để trả đũa.

Kể từ đó, Ủy ban đã giải tỏa khoản tiền này, nhưng chủ yếu dựa trên những lời hứa của ông Tusk chứ không phải là việc thực sự hủy bỏ các cải cách thời PiS.

Trong chiến dịch tranh cử, ông Trzaskowski đã hứa sẽ giải quyết các vấn đề về pháp quyền. "Tôi chắc chắn sẽ ký một dự luật để chấm dứt tình trạng hỗn loạn và chủ nghĩa nhị nguyên trong ngành tư pháp", ông nói vào tháng 1/2025.

Ông Tusk và các nhà lãnh đạo liên minh khác đã cầu xin cử tri hãy ủng hộ ông Trzaskowski. "Bây giờ hoặc không bao giờ", ông Tusk nói với khoảng 150.000 người đã có mặt tại Warsaw để tham gia một cuộc tập hợp cử tri nhằm khuyến khích tỷ lệ cử tri đi bỏ phiếu cao vào ngày 1/6.

“Ông Trzaskowski từng được kỳ vọng sẽ là một tổng thống sẽ hợp tác suôn sẻ với chính phủ của ông Tusk trên mọi mặt trận và đặc biệt là khi nói đến pháp quyền”, nhà nghiên cứu Jakub Jaraczewski tại Reporting Democracy, một nhóm chuyên gia tập trung vào pháp quyền trên khắp EU, cho biết.

Về phần mình, ông Nawrocki đổ lỗi cho ông Tusk về các vấn đề pháp quyền của Ba Lan. Ông đã hứa sẽ giữ lại các thẩm phán do PiS bổ nhiệm và làm chậm quá trình cải cách hệ thống bổ nhiệm thẩm phán.

Vai trò của Tổng thống Duda

Tổng thống Duda nhấn mạnh rằng những thay đổi về mặt pháp lý mà ông đã phê duyệt dưới thời chính phủ PiS trước đây không nên bị hủy bỏ. Ông đã có thể ngăn cản những nỗ lực của Thủ tướng Tusk, chẳng hạn như phủ quyết các dự luật quan trọng nhằm cải cách Hội đồng Tư pháp Quốc gia, một cơ quan bổ nhiệm thẩm phán đóng vai trò cốt lõi trong những thay đổi mà PiS đưa ra. Những nỗ lực cải tổ luật bầu cử bị PiS bóp méo cũng không có kết quả. Liên minh cầm quyền không có đủ số phiếu trong quốc hội để phủ quyết tổng thống.

Ông Duda cũng đã gửi các dự luật khác để nghiên cứu lên Tòa án Hiến pháp do PiS thống trị, một tòa án cấp cao, nhưng trên thực tế, tòa án này đã vô hiệu hóa chúng. Chính phủ của ông Tusk từ chối công nhận tính hợp pháp của tòa án, vì một số thẩm phán được bổ nhiệm theo cách đáng ngờ, do đó, họ bỏ qua các phán quyết bất lợi.

Ông Duda cũng đã chặn các nỗ lực thay thế các quan chức cấp cao và các đại sứ do PiS bổ nhiệm. Chiến thắng của ông Nawrocki sẽ tiếp tục chính sách cản trở đó, gây ra mối nguy hiểm chính trị lớn đối với Tusk. Các cuộc thăm dò ý kiến cho thấy sự ủng hộ dành cho liên minh của ông đang bị xói mòn khi cử tri ngày càng thất vọng vì liên minh không thể thực hiện hầu hết các lời hứa đã đưa ra trong chiến dịch tranh cử năm 2023 - từ việc hủy bỏ các cải cách pháp lý của PiS đến việc truy tố các cựu quan chức về cáo buộc làm sai trái, thay đổi luật phá thai hà khắc của Ba Lan, v.v...

"Những người ủng hộ từng hi vọng, nếu ông Trzaskowski chiến thắng, sẽ mang lại cho chính phủ của ông Tusk động lực mới và một chặng đường rõ ràng kéo dài hai năm rưỡi trước cuộc bầu cử quốc hội tiếp theo, trong thời gian đó, chính phủ có thể xây dựng lại cơ sở ủng hộ và khôi phục lại mục đích", giáo sư Aleks Szczerbiak tại Đại học Sussex nhận xét, ông Trzaskowski sẽ thúc đẩy một loạt luật. “Những luật này phải đến tay ông ấy càng sớm càng tốt. Bao gồm cải cách Hội đồng Tư pháp Quốc gia, sắp xếp lại Tòa án Hiến pháp và tách biệt vai trò của công tố viên và Bộ trưởng Tư pháp”.

Nhưng, điều đó đã không xảy ra và ngay cả khi ông Trzaskowski thay thế ông Duda thì việc quay trở lại thời kỳ tiền PiS vẫn là điều không thể, Maria Skóra, một nhà phân tích chính trị và là nhà nghiên cứu thỉnh giảng tại Trung tâm Chính sách châu Âu cho biết.

Vấn đề là những thay đổi do PiS bảo trợ đối với ngành tư pháp đã bắt đầu có hiệu lực, với hàng trăm thẩm phán - những người mà chính phủ của ông Tusk cho rằng đã được bổ nhiệm sai - đang thực hiện công việc hàng ngày ảnh hưởng đến hàng nghìn người.

Trương Hùng