Cuộc chiến xin nghỉ việc tại Nhật Bản

Ở tuổi 24, nghề nghiệp của Yuujin Watanabe khá lạ: Tư vấn nghỉ việc. Làm việc cho công ty Momuri (nghĩa là "đủ rồi"), Wanatabe hỗ trợ những khách hàng đang có nhu cầu nghỉ việc song chưa đủ can đảm.

Theo Channel NewsAsia, với nhiều lao động Nhật Bản, nghỉ việc không đơn giản là nộp đơn cho sếp. Họ lo sợ bị sếp phản ứng dữ dội, đồng nghiệp không chấp nhận và các chuẩn mực cứng nhắc, nên đôi khi nghỉ việc là không thể.

"Khi thông báo ý định từ chức với các công ty, chúng tôi đôi khi hứng chịu những lời lẽ gay gắt", Wanatabe kể, cho biết có thể coi phản ứng từ nhà tuyển dụng ngang lăng mạ bằng lời nói. "Một số người cảm thấy tổn thương tinh thần và thậm chí là nản lòng".

Kể từ năm 2017, số lượng các công ty tư vấn nghỉ việc gia tăng, phản ánh mặt tối trong văn hóa làm việc tại Nhật Bản. Hệ thống phân cấp cứng nhắc thường trao cho các sếp quyền lực quá lớn, trong khi hiện tượng giờ làm việc dài và làm thêm không lương tràn lan. Nhân viên cũng khó nghỉ phép, khi khảo sát năm 2023 của chính phủ chỉ ra trung bình người lao động trong khu vực tư nhân chỉ dùng 62% thời gian nghỉ phép.

Ngoài gây tổn hại về thể chất và tinh thần cho người lao động, văn hóa làm việc còn góp phần gây ra khủng hoảng nhân khẩu học tại Nhật Bản. Làm việc quá sức khiến tỷ lệ sinh giảm, khi người lao động không còn nhiều thời gian cho cuộc sống gia đình.

“Ban đầu, chúng tôi chỉ nhận được vài chục yêu cầu mỗi tháng. Hiện tại, con số này lên tới hơn 1.800", người sáng lập Momuri, Shinji Tanimoto, cho biết.

Qua đời vì làm việc quá sức

Đạo đức nghề nghiệp tại Nhật Bản hình thành từ sự bùng nổ kinh tế hậu chiến tranh, khi làm việc chăm chỉ được coi là chìa khóa thành công cho quốc gia và mỗi cá nhân. Do đó, nhân viên được kỳ vọng sẽ cống hiến hết mình cho công ty.

Tư duy "messhi hoko", hay hy sinh bản thân vì lợi ích chung, ăn sâu vào cấu trúc doanh nghiệp của Nhật Bản đến mức nhiều công ty vẫn áp dụng hệ thống tuyển dụng dựa trên tư cách thành viên. Họ chọn hàng loạt sinh viên mới tốt nghiệp, phân công và luân chuyển công việc khi cần thiết thay vì tuyển người vào các vị trí.

"Do hệ thống này, rời khỏi một công ty dìu dắt nhân viên từ ngày đầu thường bị coi là phản bội", Ryo Nitta - Giám đốc Viện nghiên cứu đổi mới phong cách làm việc - cho hay. "Mặt khác, những người sẵn sàng làm việc nhiều giờ và làm mọi thứ sẽ được coi trọng. Họ có khả năng được thăng chức, trở thành quản lý và sau đó tuyển những người có cùng giá trị".

Nhà thiết kế và Giám đốc nghệ thuật “Kotetsu Genda” (tên giả) hiểu rất rõ về văn hóa làm việc quá sức tại Nhật Bản. Người đàn ông 36 tuổi này bước chân vào lực lượng lao động từ năm 2014, trong bối cảnh nhân sự toàn thời gian tại Nhật Bản trung bình làm thêm kỷ lục 173 giờ/năm.

Nhiều người lao động Nhật Bản có xu hướng gắn bó với một công ty cả đời. Ảnh: Reuters.

Tại công ty của Genda, đồng nghiệp thường xuyên ở lại cho đến chuyến tàu cuối cùng. Trong tuần đầu tiên, sếp của Genda thậm chí còn gợi ý anh nên đi xe đạp để khỏi tan làm vì chuyến tàu cuối. Vào mùa cao điểm, một ngày làm việc kéo dài từ 8h đến khoảng 2h hôm sau. "Tôi mang theo một chiếc túi ngủ và ở lại trong văn phòng một tuần", Genda kể.

Mặc dù làm việc rất vất vả, Genda có mức lương thấp và không bao giờ được trả công làm thêm giờ. Công ty của Genda được coi là "công ty đen", thuật ngữ chỉ các doanh nghiệp ở Nhật Bản bào sức lao động, lương thấp và coi thường luật lao động.

Ngoài ra, có hẳn một thuật ngữ chỉ tử vong do làm việc quá sức tại Nhật Bản, gọi là "karoshi".

Một trường hợp nổi tiếng là nhà báo Miwa Sado tại Đài truyền hình quốc gia NHK. Cô qua đời vì suy tim vào năm 2013 ở tuổi 31, sau khi làm thêm 159 giờ/tháng. Mặc dù sau đó NHK có cải cách, như nhân viên phải xin phép quản lý nếu làm việc sau 22h hoặc ngày lễ, một phóng viên khác qua đời vì làm việc quá sức vào năm 2019.

Với Genda, gần đây anh gia nhập một công ty quảng cáo đề cao cân bằng giữa công việc và cuộc sống. Anh mô tả trước đây mình là "shachiku", từ lóng chỉ "gia súc của công ty" hay "nô lệ tiền lương".

Ăn sâu vào hệ thống, nhưng cần thích ứng

Theo truyền thống “shushin koyo” hay việc làm trọn đời, nhiều người ở lại với chủ lao động để hưởng mức lương ổn định, thăng chức dựa trên thâm niên và các phúc lợi khác.

Yuji Kobayashi - nghiên cứu viên tại tổ chức tư vấn Persol Research and Consulting - cho biết nhiều người không học các kỹ năng mới cần thiết để thăng tiến trong công việc: “Là sinh viên, họ học tập chăm chỉ. Sau khi tốt nghiệp, họ không học gì cả”.

Lo ngại khó tìm việc cũng khiến người lao động không muốn thay đổi, khi các yếu tố văn hóa ngăn cản họ lên tiếng, đặc biệt nếu họ làm mất lòng cấp trên.

"Nếu chúng ta thay đổi phong cách làm việc, điều này gửi tín hiệu đến những người tiền nhiệm và thế hệ trước rằng cách họ làm không thành công", Hiroshi Ono - giáo sư quản lý nguồn nhân lực tại Trường Kinh doanh Đại học Hitotsubashi - cho biết.

Ông Kobayashi nhận định người Nhật "có tư duy tập thể, tập trung vào sự hòa hợp", và nhiều nhân viên lo ngại việc phá vỡ hiện trạng sẽ làm hỏng các mối quan hệ tại nơi làm việc.

Bên cạnh làm việc nhiều giờ, nhân viên văn phòng Nhật Bản còn phải thường xuyên giao lưu với đồng nghiệp và sếp trong các buổi tụ tập sau giờ làm. Ảnh: Reuters.

Xu hướng im lặng vì sợ bị phán xét cũng có cái giá.

Năm 2024, nghiên cứu của Gallup chỉ ra chỉ có 6% lực lượng lao động Nhật Bản cảm thấy gắn bó với công việc, một trong những tỷ lệ thấp nhất trên thế giới. Trong khi đó, năng suất lao động trung bình của người Nhật vào năm 2023 là 56,80 USD/giờ, thấp hơn gần 100 USD so với quốc gia đứng đầu là Ireland.

Nghiên cứu của Gallup phát hiện mức độ gắn kết thấp khiến các công ty Nhật Bản thiệt hại hơn 86.000 tỷ yen vào năm 2023, tương đương gần 15% tổng sản phẩm quốc nội trong năm đó.

Để thúc đẩy môi trường làm việc lành mạnh, Nhật Bản ban hành Luật Cải cách Phong cách Làm việc theo từng giai đoạn, bắt đầu từ năm 2019, chuyển sang giới hạn giờ làm thêm ở mức 45 giờ/tháng trừ một số trường hợp ngoại lệ. Các cải cách khác gồm thu hẹp khoảng cách tiền lương và khuyến khích hình thức làm việc linh hoạt.

Kể từ khi luật được thông qua, tỷ lệ nhân viên chính quyền tỉnh làm việc hơn 60 giờ/tuần giảm từ 6,9% xuống 5%. Ngoài ra, giờ làm thêm trung bình hàng tháng giảm từ 26,79 giờ xuống mức thấp nhất 22,76 giờ vào năm 2023.

Những người trẻ tuổi cũng đang thúc đẩy chuyển đổi. Trong một khảo sát thường niên năm 2024, 26,4% nhân viên mới cho biết sẽ thay đổi công việc nếu có cơ hội, trong khi 7,6% được hỏi có kế hoạch tự kinh doanh trong tương lai. Ngược lại, có ít người có ý định nghỉ hưu với công ty hiện tại.

“Trong một thời gian dài, các công ty Nhật Bản rất cứng nhắc”, ông Ono nói. “Mọi người đang thay đổi. Chúng tôi thiếu hụt lao động. Các tổ chức phải thích ứng với người lao động chứ không phải ngược lại".

Trí Ân