Đất hiếm: Trọng tâm đàm phán thương mại Mỹ-Trung

Mỹ phàn nàn về sự sụt giảm trong lượng nam châm đất hiếm xuất khẩu của Trung Quốc. Ảnh minh họa: Reuters/TTXVN

Việc các nhà đàm phán thương mại hàng đầu của Mỹ và Trung Quốc sắp có cuộc gặp mới tại London (Vương quốc Anh) vào ngày 9/6 (giờ địa phương) đã thắp lên hy vọng rằng hai nền kinh tế lớn nhất thế giới có thể xoa dịu căng thẳng thương mại liên quan đến vị thế thống trị của Trung Quốc trong lĩnh vực khoáng sản đất hiếm.
Tại London, Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent, Bộ trưởng Thương mại Howard Lutnick và Đại diện Thương mại Mỹ Jamieson Greer sẽ gặp phái đoàn Trung Quốc do Phó Thủ tướng Trung Quốc Hà Lập Phong dẫn đầu.

Giám đốc Hội đồng Kinh tế Quốc gia Nhà Trắng Kevin Hassett ngày 9/6 cho biết Mỹ sẽ đề nghị Trung Quốc tăng xuất khẩu kim loại đất hiếm trong khuôn khổ những cuộc đàm phán tại London. Trả lời CBS News, ông Hassett cho biết các hoạt động xuất khẩu khoáng sản thiết yếu đang được nối lại với tốc độ cao hơn trước, nhưng vẫn chưa đạt mức mà Mỹ cho là hai bên đã thống nhất tại Geneva (Thụy Sỹ). Ông cho hay Mỹ muốn nguồn cung đất hiếm, nam châm được khơi thông như trước thời điểm đầu tháng Tư.
Theo tài liệu do Bộ Thương mại Trung Quốc công bố, Trung Quốc hồi đầu tháng Tư đã đưa 16 công ty của Mỹ vào danh sách kiểm soát xuất khẩu đối với các loại hàng hóa lưỡng dụng. Trong khi đó, nhật báo New York Times đưa tin Trung Quốc đã đình chỉ xuất khẩu hàng loạt khoáng sản thiết yếu và nam châm.
Tuy nhiên, Tổng thống Mỹ Donald Trump tuần trước thông báo rằng Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã đồng ý nối lại việc cung cấp khoáng sản đất hiếm và nam châm được sản xuất từ chúng. Sau đó, Trung Quốc ngày 7/6 đã lên tiếng xác nhận rằng họ đã phê duyệt một số đơn xin xuất khẩu đất hiếm. Tuy nhiên, phía Trung Quốc không tiết lộ cụ thể quốc gia hay ngành công nghiệp nào được chấp thuận.
Căng thẳng thương mại Mỹ-Trung đã leo thang trong năm nay khi hàng loạt đợt tăng thuế qua lại đã đẩy mức thuế lên hơn 100% trước khi tạm dừng. Mặc dù thỏa thuận Geneva được kỳ vọng sẽ mở đường cho việc hạ nhiệt căng thẳng thương mại trên diện rộng hơn, nhưng các cuộc đàm phán tiếp theo đã nhanh chóng rơi vào bế tắc do hai bên chưa tìm được tiếng nói chung.
Mỹ phàn nàn về sự sụt giảm trong lượng nam châm đất hiếm xuất khẩu của Trung Quốc - vốn rất quan trọng đối với xe điện và hệ thống quốc phòng của Mỹ. Trong khi đó, Trung Quốc lại bất bình trước việc Mỹ thắt chặt các hạn chế đối với chip trí tuệ nhân tạo (AI) của công ty công nghệ Huawei, việc tiếp cận những công nghệ tiên tiến khác và siết chặt quản lý đối với sinh viên nước ngoài tại Mỹ.
Việc Tổng thống Trump tạm thời miễn thuế cho hàng hóa Trung Quốc sẽ hết hạn vào tháng Tám, nếu không được gia hạn. Nhà Trắng cho biết nếu không đạt được thỏa thuận, ông Trump dự định sẽ khôi phục mức thuế về mức ban đầu được công bố vào tháng 4 hoặc một con số thấp hơn nhưng vẫn trên mức 10% hiện tại.
Đất hiếm là nhóm gồm 17 nguyên tố có tính chất hóa học tương tự nhau, đóng vai trò then chốt trong việc sản xuất nhiều sản phẩm công nghệ cao. Phần lớn các nguyên tố này khá dồi dào trong tự nhiên nhưng được gọi là hiếm vì rất khó tìm thấy ở dạng tinh khiết và việc khai thác tiềm ẩn nhiều nguy hiểm.
Trung Quốc gần như nắm thế độc quyền không những trong việc khai thác mà cả việc tinh luyện đất hiếm (quá trình tách đất hiếm ra khỏi các khoáng chất khác). Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) ước tính Trung Quốc nắm giữ khoảng 61% sản lượng đất hiếm toàn cầu và tới 92% khâu chế biến. Điều đó đồng nghĩa với việc Trung Quốc hiện đang thống trị chuỗi cung ứng đất hiếm và có khả năng quyết định những công ty nào được phép hoặc không được phép tiếp cận nguồn cung này. Cả việc khai thác lẫn công đoạn chế biến đất hiếm đều tốn kém và gây ô nhiễm môi trường bởi tất cả tài nguyên đất hiếm đều chứa các nguyên tố phóng xạ.
Một báo cáo của Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS) cho biết trong giai đoạn từ năm 2020-2023, có tới 70% lượng nhập khẩu các hợp chất và kim loại đất hiếm của Mỹ là từ Trung Quốc.
Mặc dù vậy, Trung Quốc không phải là quốc gia duy nhất độc quyền về các loại khoáng sản này. Mỹ cũng có trữ lượng khoáng sản đáng kể dưới lòng đất. Một mỏ ở tiểu bang Nevada có trữ lượng lithium khổng lồ, trong khi tiểu bang Arizona rất giàu đồng, còn California có các mỏ đất hiếm lớn. Vấn đề là các công ty của Mỹ không muốn tham gia phát triển đất hiếm vì các tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt. Có thể mất 10 năm hoặc hơn để xin được giấy phép khai thác đất hiếm từ chính quyền liên bang Mỹ, nhưng ở Canada thường chỉ mất vài năm.
Từ cuối năm 2024, Trung Quốc đã cấm bán sang Mỹ 2 trong số 17 loại đất hiếm là gallium và germanium, dùng để sản xuất chíp điện tử, hệ thống radar và vệ tinh. Ngày 4/4/2025, Trung Quốc đã hạn chế cấp giấy phép cho các nhà xuất khẩu Trung Quốc cung cấp 7 mặt hàng trong đó có những chất như samarium, gadolinium, terbium hay yttrium thuộc dòng “kim loại nặng”.
Theo ông Benjamin Louvet, nhà quản lý của quỹ đầu tư chuyên về khoáng sản OFI Asset Management, có trụ sở tại Paris (Pháp), trong số 17 loại đất hiếm, có 15 chất thuộc dòng kim loại. Thị trường này tuy nhỏ nhưng lại là chìa khóa công nghiệp và công nghệ của thế giới.

Khánh Ly/Bnews/vnanet.vn