Đất lúa khỏe, chìa khóa nâng cao chất lượng và sức cạnh tranh gạo Việt

Ngày 29/10, Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam phối hợp tổ chức Diễn đàn “Sức khỏe đất trồng lúa - Nền tảng phát triển xanh và bền vững”.

Đất lúa, trụ cột của an ninh lương thực và xuất khẩu gạo

Phát biểu khai mạc, ông Vũ Năng Dũng, Chủ tịch Hội Khoa học Đất Việt Nam, nhấn mạnh, lúa là cây trồng quan trọng nhất của ngành nông nghiệp, chiếm diện tích lớn nhất trong đất sản xuất nông nghiệp. Năm 2023, diện tích đất trồng lúa chiếm 33,7% tổng diện tích đất canh tác, gắn với việc làm và đời sống của 61,9% dân số nông thôn.

Toàn cảnh tọa đàm. Ảnh: N.H

Sản xuất lúa gạo không chỉ đảm bảo an ninh lương thực, mà còn góp phần ổn định xã hội và tạo nền tảng phát triển cho các ngành kinh tế khác. Xuất khẩu gạo giúp nâng cao vị thế quốc tế của Việt Nam, được nhiều quốc gia ngưỡng mộ. Từ năm 1989 đến nay, dù diện tích trồng lúa giảm, năng suất lúa tăng liên tục, từ 17,93 tạ/vụ năm 1978 lên 61,1 tạ/vụ năm 2023, gấp 3,4 lần, với sản lượng thóc đạt 43,5 triệu tấn. Thành công này nhờ vào đổi mới chính sách, nỗ lực sáng tạo của nông dân, cùng các đầu tư về thủy lợi, cơ sở hạ tầng nông thôn và sự đóng góp của các nhà khoa học, doanh nghiệp phân bón, thuốc bảo vệ thực vật.

Tuy nhiên, sau nhiều năm thâm canh, một bộ phận đất lúa đang suy thoái về lý tính, hóa tính và hệ vi sinh vật, ảnh hưởng đến năng suất và chất lượng lúa gạo. Biến đổi khí hậu, như xâm nhập mặn, lũ lụt, sạt lở và hạn hán, càng làm gia tăng nguy cơ suy thoái. Việc bón nhiều phân vô cơ, ít phân hữu cơ và sử dụng thuốc bảo vệ thực vật quá mức làm đất trở nên cứng, chặt, độ xốp giảm, chất hữu cơ giảm, pH thay đổi, và xuất hiện vi sinh vật gây hại rễ lúa.

Phục hồi và duy trì độ phì nhiêu của đất lúa cần được xem là chiến lược lâu dài, tác động tích cực đến tính chất lý, hóa và sinh học của đất, làm nền tảng cho sản xuất lúa bền vững. Như ông Dũng khẳng định: “Đất lúa khỏe, năng suất và chất lượng gạo tốt, con người cũng khỏe mạnh hơn”.

Diễn đàn nhằm tham vấn và tiếp thu ý kiến của nhà quản lý, nhà khoa học, viện nghiên cứu, trường đại học để: Xác định tiêu chí đánh giá sức khỏe đất lúa; tìm kiếm giải pháp lâu dài phục hồi độ phì nhiêu; xây dựng quy trình và công nghệ phân bón mới, thích ứng với biến đổi khí hậu; nâng cao nhận thức cộng đồng về tầm quan trọng của sức khỏe đất trong nông nghiệp bền vững.

Cần chiến lược dài hạn cho đất lúa, nâng chất lượng, củng cố vị thế gạo Việt

Chia sẻ tại diễn đàn, ông Trần Minh Tiến, Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam, phân tích các nguyên nhân tác động đến chất lượng đất. Theo đó, về nguyên nhân khách quan gồm biến đổi khí hậu (nước biển dâng, hạn hán, lũ lụt), phần nào bắt nguồn từ hoạt động con người.

Về nguyên nhân chủ quan là do sử dụng phân bón và thuốc bảo vệ thực vật không hợp lý, canh tác quá mức, thiếu biện pháp cải tạo đất, dẫn đến mất cân bằng dinh dưỡng và giảm khả năng sinh trưởng.

“Để làm đất khỏe, cần thay đổi tư duy sản xuất, hướng tới canh tác bền vững, sử dụng hợp lý vật tư nông nghiệp, áp dụng các biện pháp cải tạo và phục hồi độ phì nhiêu”, ông Tiến nhấn mạnh và cho hay, “giống như con người muốn khỏe, đất cũng cần được hiểu rõ tình trạng sức khỏe để ‘bồi bổ’ đúng cách”.

Ông Tiến cho biết, mục tiêu trước mắt là xây dựng cơ sở dữ liệu và thang đánh giá chất lượng đất, từ đó điều chỉnh phương thức canh tác và sử dụng phân bón hợp lý, dựa trên đặc tính đất và nhu cầu cây trồng. Tận dụng phế phụ phẩm nông nghiệp quay trở lại đất là giải pháp đơn giản nhưng hiệu quả, kết hợp hài hòa giữa phân vô cơ và hữu cơ, ưu tiên phân bón thân thiện môi trường, giúp giảm phát thải và tăng hiệu quả dinh dưỡng.

Chia sẻ các mô hình canh tác lúa bền vững đã được triển khai hiệu quả tại nhiều địa phương, theo ông Tiến, điển hình là Công ty Cổ phần Phân bón Bình Điền. Ba yếu tố then chốt giúp mô hình thành công: Quản lý nước hợp lý, vừa tiết kiệm tài nguyên, vừa hạn chế phát thải khí nhà kính; điều chỉnh kỹ thuật canh tác, bao gồm mật độ gieo cấy và phương thức trồng phù hợp; sử dụng phân bón đúng cách, áp dụng công nghệ mới giảm phát thải, tăng hiệu quả hấp thu dinh dưỡng.

“Bình Điền đã phát triển ure trộn Agroen hoặc lân kết hợp Avel, giảm thiểu thất thoát dinh dưỡng, đồng thời cải thiện độ phì nhiêu của đất. Các mô hình này chứng minh, nếu canh tác đúng hướng, kết hợp khoa học và thực tiễn, hoàn toàn đạt được mục tiêu kép như nâng cao năng suất, đồng thời bảo vệ và phục hồi sức khỏe đất”, ông Tiến dẫn chứng.

Về phân NPK, ông Tiến lưu ý, dù các nhà sản xuất đã điều chỉnh tỉ lệ, khó có loại phân phù hợp với tất cả vùng đất và mọi giai đoạn sinh trưởng. Việc chỉ tập trung vào NPK mà chưa cân bằng các nguyên tố trung, vi lượng khiến năng suất tối đa của cây lúa chưa đạt được. Nguyên tắc là “đất nào, cây đấy”, nghĩa là mỗi loại đất cần chỉ số đánh giá riêng, giúp nông dân giảm chi phí và tăng sức cạnh tranh nông sản.

Trong khuôn khổ diễn đàn đã diễn ra tọa đàm “Liên kết trong phục hồi và nâng cao sức khỏe đất trồng lúa – Hướng tới nền nông nghiệp xanh và bền vững”, ông Vũ Năng Dũng, nhấn mạnh, xuất khẩu nông sản hiện nay chuyển từ số lượng sang chất lượng. Để nâng cao chất lượng nông sản, đặc biệt là gạo xuất khẩu, cần xây dựng chiến lược dài hạn phục hồi sức khỏe đất.

Cốt lõi của chiến lược là trả lại chất hữu cơ cho đất, tạo điều kiện cải thiện tính chất lý và hóa của đất, bao gồm độ tơi xốp, cấu trúc đất và cân bằng pH. Điều này không chỉ giúp đất khỏe mà còn nâng cao chất lượng sản phẩm đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của thị trường trong nước và quốc tế. “Khi đất khỏe, sản phẩm nông nghiệp sẽ đạt chuẩn cao hơn, đáp ứng nhu cầu khắt khe của thị trường xuất khẩu, góp phần nâng cao vị thế nông sản Việt Nam trên thế giới”, ông Dũng nhấn mạnh.

Nguyễn Hạnh