Đặt 'nền móng' sâu vào chuỗi giá trị để tương lai ngành cà phê Việt vững chắc hơn

Xét về tình hình xuất khẩu (XK) cà phê hiện nay đang cho thấy kết quả rất ấn tượng. Như dữ liệu cập nhật mới nhất từ Cục Hải quan (Bộ Tài chính), lũy kế từ đầu năm đến hết ngày 15/11/2025, XK cà phê của Việt Nam đạt gần 1,35 triệu tấn, trị giá 7,64 tỷ USD, tăng 14,6% về lượng và tăng 62,3% về trị giá so với cùng kỳ năm 2024.

Tăng trưởng mạnh nhưng còn lo thực trạng

Nhìn lại tăng trưởng XK trong những tháng qua, mới đây Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương) nhận định cà phê chế biến đã trở thành động lực tăng trưởng mới. Và cơ cấu mặt hàng cà phê của Việt Nam đang chuyển dịch rõ rệt theo hướng gia tăng giá trị.

Mặc dù XK tăng trưởng mạnh như thực trạng ngành cà phê Việt vẫn còn nhiều điều đáng lo, cần nâng cấp chuỗi giá trị để có tương lai vững chắc hơn.

“Đặc biệt, nhóm cà phê chế biến tăng trưởng mạnh, cho thấy chiến lược phát triển sâu trong chuỗi giá trị và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc tế. Điều này cho thấy, ngành đang dịch chuyển từ tăng trưởng theo sản lượng sang tăng trưởng theo chất lượng”, Cục Xuất nhập khẩu đánh giá.

Tuy vậy, bên cạnh các con số ấn tượng và những nhận định khả quan như trên, nếu tìm hiểu kỹ thực trạng sẽ thấy ngành hàng cà phê Việt vẫn còn đang đối mặt với thách thức lớn về năng lực cung ứng của khối nội.

Như với vấn đề XK. Trong báo cáo thực trạng và một số khía cạnh chính sách ở ngành hàng cà phê Việt được nhóm nghiên cứu của Forest Trends và Hiệp hội Cà phê - Ca cao Việt Nam (Vicofa) đưa ra cách đây vài tháng có cho rằng doanh nghiệp (DN) có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) chiếm thị phần lớn trong XK cà phê rang xay và hòa tan, trong khi DN trong nước chiếm ưu thế trong XK cà phê nhân sống (vốn có giá trị thấp).

Các doanh nghiệp FDI có thương hiệu và nguồn tài chính dồi dào vẫn chiếm ưu thế trong chế biến và XK cà phê chế biến sâu như Nestle, Olam (cà phê hòa tan), tập đoàn Neumann Gruppe, Massimo Zanetti Beverage (cà phê rang).

Thực tế, theo nhóm nghiên cứu trên, khâu XK hiện nay chủ yếu do các công ty FDI đảm nhận, bao gồm nhiều công ty đa quốc gia. Kim ngạch XK của 15 công ty lớn nhất, chủ yếu là các công ty FDI, chiếm 70% tổng kim ngạch XK của cả ngành. Phần kim ngạch còn lại (30%) là của 150 công ty, chủ yếu là nội địa.

Ngoài vấn đề nêu trên, ngành cà phê Việt còn đối mặt các thách thức về mối lo thu hẹp diện tích canh tác, nghĩa vụ pháp lý, yêu cầu giảm phát thải, áp lực đổi mới công nghệ…

Như lưu ý của giới chuyên gia, chỉ riêng các tỉnh Tây Nguyên, hằng năm có khoảng 30-40% diện tích cây cà phê già cỗi cần tái canh, tương đương 180-240 nghìn ha. Tuy nhiên, nguồn lực dành cho các vườn cà phê tái canh vẫn còn nhiều hạn chế và khó khăn.

Trong khi đó, diện tích cây cà phê mới trồng đã tăng đáng kể trong thời gian gần đây, nhưng hầu hết lại nằm ở những khu vực không phù hợp (như đất nông, dốc cao, thiếu nước tưới). Do đó, mặc dù diện tích trồng được mở rộng nhưng lại không đạt được hiệu quả kinh tế, do năng suất thấp và chi phí sản xuất cao.

Không chỉ vậy, trong khi thị trường cà phê thế giới có nhu cầu lớn đối với cà phê được canh tác bền vững, được chứng nhận thì diện tích cà phê có chứng nhận còn thấp là một hạn chế. Diện tích cà phê được chứng nhận hiện nay trên cả nước là khoảng 198 nghìn ha (chiếm 29% diện tích canh tác cà phê của cả nước).

Còn với khâu chế biến. Điều đáng chú ý là tỷ lệ cà phê được đưa vào chế biến sâu có giá trị gia tăng cao (cà phê rang xay, hòa tan) mới chỉ chiếm 15% sản lượng hiện nay.

Vẫn chờ nâng cấp chuỗi giá trị

Từ thực trạng trên cho thấy, mặc dù tăng trưởng XK trong gần 11 tháng qua của năm 2025 là điều đáng ghi nhận, thế nhưng ngành cà phê Việt không thể chủ quan và còn nhiều việc phải làm, phải đặt “nền móng” sâu hơn để vượt qua những thách thức phía trước.

Tại Hội nghị Cà phê quốc tế châu Á tổ chức ở Tp.HCM hôm 2/12, có những ý kiến nhấn mạnh ngành cà phê Việt cần thúc đẩy mục tiêu nâng cấp chuỗi giá trị, chuyển từ XK thô sang chế biến sâu, đáp ứng giảm phát thải và các nghĩa vụ pháp lý, đồng thời mở rộng thị trường trong bối cảnh ngành cà phê toàn cầu đang thay đổi nhanh chóng.

Bàn về tương lai ngành cà phê Việt với giảm phát thải, ông Nguyễn Tiến Dũng, Phó tổng giám đốc Công ty Simexco Đắk Lắk, nói rằng bản thân công ty tiên phong trong sản xuất cà phê theo tiêu chuẩn EUDR (Quy định của EU về các sản phẩm không gây phá rừng) và giảm phát thải carbon. Thời gian qua công ty đã xây dựng vùng nguyên liệu 50.000 ha (chiếm 20% diện tích cà phê của cả tỉnh), liên kết với 45.000 nông hộ có cập nhật định vị và truy xuất nguồn gốc.

Theo ông Dũng, các thị trường khó tính như Nhật Bản cũng đã bắt đầu yêu cầu vùng nguyên liệu phải được sản xuất theo tiêu chuẩn EUDR và giảm thiểu carbon.

Do đó, vị phó tổng giám đốc Simexco Đắk Lắk nhấn mạnh nếu muốn duy trì được giá cà phê cao và đạt được các tiêu chuẩn khắt khe của thị trường, công ty khuyến cáo người nông dân nên sản xuất theo hướng bền vững (phát triển cà phê hữu cơ, kinh tế tuần hoàn, chuyển đổi xanh) và cải tiến liên tục, đáp ứng yêu cầu của thị trường quốc tế.

Hoặc như bàn về nghĩa vụ pháp lý đối với cà phê “không phá rừng”, ông Thái Như Hiệp, Chủ tịch HĐTV Công ty TNHH Vĩnh Hiệp, đã nói rõ cam kết của phía DN là vượt xa nghĩa vụ pháp lý. Đặc biệt là tính minh bạch của chuỗi cung ứng như xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc phục vụ đa dạng mục tiêu kinh doanh, mang lại giá trị vượt ngoài phạm vi quy định bắt buộc.

Ông Hiệp cũng đề cập đến các phương pháp thực tiễn trong theo dõi phát thải khí nhà kính, qua đó mang lại giá trị kinh doanh vượt lên trên mức độ tuân thủ bắt buộc.

Hơn thế nữa, điều không thể thiếu trong việc nâng cấp chuỗi giá trị ngành cà phê Việt chính là vấn đề đổi mới công nghệ. Như việc ứng dụng Trí tuệ nhân tạo (AI) trong xu hướng chung hiện nay, ông Jeremy Choong, Giám đốc điều hành của Parksong Coffee, đã chỉ ra một cuộc “cách mạng” AI trong ngành cà phê từ quản lý nông trại đến phát triển hương vị.

Theo đó, việc ứng dụng AI sẽ giúp tái định hình vai trò của người nông dân cà phê ở Việt Nam qua chuyển đổi số - từ quản lý vận hành sang quản lý chiến lược toàn diện. Hay như dùng AI để chọn lọc cây trồng, phân loại chất lượng hạt cà phê, giúp nâng cao hiệu suất vận hành và khả năng truy xuất nguồn gốc xuyên suốt chuỗi cung ứng cà phê Việt.

Thế Vinh