Đất sét 'nở hoa' ở làng gốm cổ Tây Nguyên

Bản sắc văn hóa M’Nông thông qua nghề làm gốm

Đôi tay của nghệ nhân H’Phiết Uông (SN 1951, trú tại buôn Đơng Bắk, xã Yang Tao) thoăn thoắt trong từng thao tác, khéo léo tạo ra những sản phẩm gốm mang đậm bản sắc văn hóa M’Nông. Bà H’Phiết cho hay, từ xa xưa, gốm Yang Tao đã nổi tiếng khắp vùng. Sản phẩm không chỉ phục vụ người dân M’Nông mà còn được bà con các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên và miền Trung tìm mua về sử dụng.

Nguyên liệu chính để làm gốm của người M’Nông là đất sét lấy từ bờ sông dưới chân núi Chư Yang Sin.

Nói về những điều độc đáo trong quá trình làm gốm của người M’Nông ở Yang Tao, nghệ nhân H’Phiết cho hay, tất cả sản phẩm đều được chế tác hoàn toàn thủ công. Nguyên liệu chính là đất sét lấy từ bờ sông dưới chân núi Chư Yang Sin, có màu sắc nâu vàng đặc trưng, không giống với đất sét ở vùng khác. Sau khi mang về nhà, người M’Nông ở Yang Tao cùng nhau loại bỏ các tạp chất rồi ủ đất bằng cách đắp các loại vật dụng như lá chuối, nong nia, dần sàng... Hàng ngày, đất sét được tưới một lượng nước nhỏ để đất không khô và giữ vẹn tính nguyên thủy của đất.

Nói đến đây, bà H’Phiết nhớ lại: Thời đó, ở Yang Tao nhà nhà, người người làm gốm. Chiều đến, người dân lại vác cuốc đi dọc các bãi bồi ven sông, núi để đào đất làm nguyên liệu. Đất sét sau khi được lấy về sẽ được ủ cẩn thận, rồi mới đem ra để giã. Trong quá trình giã, nhồi, các nghệ nhân tỉ mỉ lượm ra các mảnh sỏi nhỏ, rác, làm sạch trước khi "trích" đất để chế tác sản phẩm. Việc "trích" đất được các nghệ nhân xem như là một nghi lễ, bởi khi "trích" đất rồi người ta sẽ không thêm, bớt. Sản phẩm có thể to hoặc nhỏ hơn tùy vào khối đất đã "trích".

Quy trình chế tác gốm ở Yang Tao cũng rất đặc biệt. Người M'Nông không dùng bàn xoay như các làng gốm khác mà để đất nhuyễn trên đế gỗ có chiều cao khoảng 70cm. Sau đó, người làm gốm di chuyển quanh đế, sử dụng thanh tre vót mỏng, miếng vải ướt và vòng tre để tạo hình sản phẩm. Khi sản phẩm khô đến độ nhất định, nghệ nhân sử dụng que tre, que củi, lông nhím để vẽ hoa văn, họa tiết, lấy hòn đá chà xát bề mặt cho đến khi đạt độ láng bóng, rồi tiếp tục phơi khô trong bóng mát.

Người M'Nông không dùng bàn xoay như các làng gốm khác mà để đất nhuyễn trên đế gỗ, rồi tạo hình.

Đặc biệt, quy trình nung gốm ở nơi đây cũng rất độc đáo. Các sản phẩm gốm được đặt trên nền đất trống, theo quy tắc vật nhỏ xếp phía trong, vật lớn xếp xung quanh phía ngoài, bên dưới là lớp củi khô. Gốm được nung lộ thiên bằng củi đến khi thấy tất cả đã đỏ rực là đạt độ chín. Tiếp đó, người làm gốm sử dụng vỏ trấu hoặc mùn cưa để hun, tạo màu đen bóng tự nhiên, mang đặc trưng riêng cho gốm Yang Tao.

Nghệ nhân H’Phiết Uông cho biết: "Trước đây, các vật dụng gốm chủ yếu bao gồm nồi, chảo, bát, đĩa, ấm, chén, ché, chum, bình, thau, chậu,... Mỗi sản phẩm đều mang trong mình câu chuyện và tâm tư của người làm ra nó. Qua đó, cũng minh chứng cho sự sáng tạo và văn hóa độc đáo của dân tộc M’Nông".

Những hình thù tinh xảo như voi, con rùa... được người M’Nông làm thủ công.

Giữ "lửa" cho nghề truyền thống

Đến nay, dù cuộc sống hiện đại đã len lỏi vào từng ngóc ngách của buôn làng nhưng nhiều nghệ nhân vẫn nỗ lực bảo tồn nghề làm gốm truyền thống của người M’Nông ở Yang Tao. Qua đó, họ mong muốn lưu giữ những giá trị tinh thần, kết nối các thế hệ và gìn giữ những truyền thống quý báu.

Để phù hợp với xu thế hiện đại, các nghệ nhân đã khéo léo biến tấu các sản phẩm gốm. Theo đó, ngoài các sản phẩm thau, chậu, nồi niêu, chén bát như trước đây, giờ đây gốm Yang Tao còn có thêm ấm trà, khay, đĩa, ly, tách, ché và những hình thù tinh xảo như voi, con rùa, hay những bình hoa nhỏ, những chiếc ché nhỏ...

Nhiều sản phẩm như bình hoa nhỏ, những chiếc ché nhỏ được các nghệ nhân khéo léo làm ra để phục vụ khách du lịch.

Không dừng lại ở việc sản xuất, những năm qua, các nghệ nhân xã Yang Tao đã trao tặng nhiều sản phẩm cho Bảo tàng tỉnh Đắk Lắk. Những sản phẩm này không chỉ phục vụ công tác nghiên cứu và trưng bày mà còn nhằm giới thiệu nét văn hóa độc đáo của người M’Nông đến với du khách trong và ngoài nước.

Năm 2023, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk đã phối hợp với UBND huyện Lắk tổ chức lớp truyền dạy và thực hành nghề làm gốm của người M’Nông tại buôn Dơng Bắk. Chương trình này không chỉ giúp thế hệ trẻ tiếp cận và hiểu biết về kỹ thuật làm gốm mà còn khẳng định sự quan tâm của cộng đồng đối với việc gìn giữ di sản văn hóa quý báu này.

Mới đây, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số 3991/QĐ-BVHTTDL ngày 10/12/2024 về việc công bố danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với nghề làm gốm của người M’Nông xã Yang Tao. UBND huyện Lắk cũng công nhận 2 sản phẩm gốm đạt tiêu chuẩn sản phẩm OCOP 3 sao. Điều này tạo ra điểm nhấn khác biệt để thu hút du khách, thúc đẩy loại hình du lịch trải nghiệm làm gốm tại đây, góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội ở các buôn làng và bảo tồn văn hóa của mỗi dân tộc thiểu số ở địa phương.

Thao tác “trích” đất trong quá trình làm gốm của người M’Nông.

Trao đổi với Người Đưa Tin, ông Lại Đức Đại, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk cho biết, trong thời gian tới, Sở sẽ tăng cường công tác tuyên truyền phổ biến nhằm nâng cao ý thức của cộng đồng trong việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản. Đồng thời, tạo mọi điều kiện để cộng đồng duy trì và phát triển nghề gốm truyền thống của đồng bào M’Nông.

Theo ông Đại, trước mắt cần có một số chính sách khuyến khích cho nghề gốm truyền thống của đồng bào M’Nông. Những nghệ nhân có tay nghề cao, không chỉ tích lũy nhiều kinh nghiệm mà còn có công trao truyền, lưu giữ, coi nghề gốm như một phần cuộc sống của họ. Do đó, Nhà nước cần tôn vinh các nghệ nhân bằng cách phong tặng các danh hiệu nghệ nhân ưu tú để họ nhận thức được tầm quan trọng của nghề gốm và vị trí của mình trong xã hội.

Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cho rằng việc đa dạng các loại hình sản phẩm gốm cũng là cần thiết, đặc biệt là các sản phẩm phục vụ cho du lịch, đảm bảo tiêu chỉ thẩm mỹ, nhỏ gọn và dễ mang theo. Đồng thời, cần tiếp tục việc phối hợp với một số nghề thủ công truyền thống khác tại địa phương như đan lát, dệt vải để làm phong phú, đa dạng các sản phẩm.

Đất sét sau khi lấy về sẽ được ủ cẩn thận, rồi mới đem ra để giã.

Việc kết nối giữa các đơn vị du lịch lữ hành và làng nghề truyền thống cùng sản phẩm địa phương cũng rất cần thiết, nhằm tương tác và hỗ trợ lẫn nhau cùng phát triển. Đây được coi là bước đi bền vững cho tương lai.

Thời gian tới, ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk sẽ thường xuyên tổ chức cho các nghệ nhân tham gia các hoạt động trưng bày, giới thiệu sản phẩm trong các hoạt động triển lãm, quảng bá du lịch trong và ngoài tỉnh. Qua đó, giới thiệu đến du khách về nghề gốm truyền thống của người M’Nông. Tại những sự kiện này, các nghệ nhân trình diễn kỹ thuật làm gốm không bàn xoay, để du khách tận mắt chiêm ngưỡng và trải nghiệm một số thao tác trong quy trình làm gốm, đồng thời có cơ hội lựa chọn mua những kỷ vật lưu niệm độc đáo.

Những nghệ nhân hết lòng với nghề làm gốm thủ công ở Yang Tao.

Khánh Ngọc