Đầu tư đúng để thích ứng biến đổi khí hậu

Hậu quả khôn lường

Mùa mưa bão năm 2025 ghi nhận các hiện tượng cực đoan hiếm gặp cả về cường độ, tần suất lẫn phạm vi ảnh hưởng. Trong chưa đầy 10 tháng đầu năm, Biển Đông đã xuất hiện 14 cơn bão và áp thấp nhiệt đới, cao hơn nhiều so với trung bình nhiều năm.

Thái Nguyên là một trong những địa phương chịu thiệt hại nặng nề nhất trong đợt mưa lũ vừa qua. Ảnh: Báo Thái Nguyên

Trong đó, 7 cơn bão đã tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến nước ta, gây ra chuỗi thiên tai dồn dập, hầu như không có thời gian để khắc phục hậu quả.

Theo Cục Khí tượng Thủy văn (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), bão số 1 là cơn bão xuất hiện sớm nhất trên Biển Đông trong hơn 40 năm qua; trong khi đó, một siêu bão cấp 17, mức độ chưa từng có đã hình thành và quét qua khu vực. Mưa lớn với lượng mưa kỷ lục theo ngày, theo giờ xảy ra trên diện rộng từ Bắc Bộ đến Trung Bộ, kéo theo lũ lịch sử tại nhiều hệ thống sông lớn.

Tổng hợp từ Cục Quản lý đê điều và Phòng, chống thiên tai cho thấy, 7 tháng đầu năm, thiên tai đã khiến 114 người chết và mất tích, thiệt hại kinh tế ước tính hơn 553 tỷ đồng. Riêng bão số 5 trong tháng 8 và bão số 10 trong tháng 9 đã nâng tổng thiệt hại lên gần 19.000 tỷ đồng, cướp đi sinh mạng của hàng chục người.

Trong những ngày đầu tháng 10, hoàn lưu bão số 11 gây ra đợt ngập lụt lịch sử tại các tỉnh miền núi phía Bắc, thiệt hại ước tính hơn 8.700 tỷ đồng. Riêng tại Hà Nội, hàng trăm ngôi nhà vùng ngoại thành vẫn bị ngập đến giữa tháng 10.

Những con số thiệt hại chỉ phản ánh một phần bức tranh thực tế. Đằng sau đó là những giọt nước mắt giữa đồng ruộng tan hoang, là gánh nặng chồng chất khi cuộc sống bị cuốn trôi sau mỗi đợt thiên tai. Rõ ràng, biến đổi khí hậu không còn là khái niệm xa xôi mà là thực tại khốc liệt, đang len lỏi vào từng ngôi nhà, từng mảnh vườn, từng bữa cơm.

Thái Nguyên là một trong những địa phương chịu thiệt hại nặng nề nhất trong đợt mưa lũ vừa qua. Lượng mưa cực đại đo được tại địa phương này lên tới hơn 560 mm chỉ trong hai ngày 6-7/10, khiến thành phố Thái Nguyên chìm trong biển nước. Giao thông tê liệt, hàng nghìn hộ dân phải sơ tán khẩn cấp, nhiều người thiệt mạng.

Theo PGS-TS.Vũ Thanh Ca, giảng viên cao cấp, Khoa Môi trường, Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường, hiện tượng ngập lụt lần này là hồi chuông cảnh báo rõ ràng về mức độ chống chịu yếu của nhiều đô thị miền núi trong điều kiện khí hậu ngày càng cực đoan.

Trước những thách thức ngày càng lớn, việc đầu tư cho thích ứng và giảm nhẹ rủi ro thiên tai trở nên cấp bách. Nhân Ngày quốc tế giảm nhẹ rủi ro thiên tai (13/10), ông Kamal Kishore, đại diện đặc biệt của Tổng Thư ký Liên hợp quốc nhấn mạnh, thiệt hại thực tế do thiên tai gây ra mỗi năm có thể cao gấp 11 lần con số thiệt hại kinh tế trực tiếp, tương đương 2,3 nghìn tỷ USD toàn cầu.

Ông nhấn mạnh, các khoản đầu tư công và tư đều cần được xây dựng dựa trên hiểu biết sâu sắc về tác động bất lợi của biến đổi khí hậu và rủi ro thiên tai. Đây là cách thiết thực để bảo vệ tương lai, giảm tổn thất và tiết kiệm hàng tỷ USD cho công tác phục hồi, tái thiết.

Tại Việt Nam, Chính phủ đã xác định rõ định hướng này trong Kế hoạch quốc gia thích ứng với biến đổi khí hậu giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050.

Trong đó, một nền tảng quan trọng là Kịch bản biến đổi khí hậu và nước biển dâng, được cập nhật định kỳ 5 năm một lần. Phiên bản năm 2025 vừa được Viện Khoa học Khí tượng Thủy văn và Biến đổi khí hậu hoàn thiện, với nhiều điểm mới, đóng vai trò như “hạ tầng dữ liệu nền” phục vụ công tác quy hoạch, đầu tư và phát triển bền vững.

Kịch bản 2025 cập nhật dữ liệu theo địa giới hành chính mới, tích hợp bản đồ số, hệ thống tra cứu webGIS đến cấp xã/phường.

Các địa phương có thể sử dụng trực tiếp để cập nhật quy hoạch tỉnh, quy hoạch đô thị, kế hoạch phòng chống thiên tai và thích ứng với biến đổi khí hậu.

Đặc biệt, lần đầu tiên, bản Kịch bản này cung cấp bộ dữ liệu khí hậu đô thị chi tiết: mưa cực đoan, nắng nóng, sóng nhiệt và chỉ số căng thẳng nhiệt, giúp các thành phố lớn và doanh nghiệp hạ tầng tính toán lại các mô hình tiêu thoát nước, hồ điều hòa và thiết kế chống ngập theo điều kiện khí hậu mới.

Theo một đại diện của Trung tâm Nghiên cứu Khí tượng khí hậu, kịch bản 2025 không chỉ dừng lại ở mô phỏng khí hậu, mà còn đưa ra hướng dẫn khai thác, ứng dụng vào thực tế, ví dụ như tác động đến sản xuất nông nghiệp.

Các địa phương có thể sử dụng làm đầu vào cho mô hình hóa rủi ro ngập lụt, xâm nhập mặn, khô hạn… từ đó xác định rõ các điểm cần ưu tiên đầu tư, đảm bảo phát triển bền vững.

Đầu tư đúng, đầu tư sớm, đầu tư hiệu quả

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khó lường, đầu tư đúng, dựa trên hiểu biết khoa học, chính là cách duy nhất để bảo vệ tương lai. Không thể chờ khi thiên tai xảy ra mới tìm cách khắc phục. Ứng dụng kịch bản biến đổi khí hậu chính là lời cảnh báo sớm và cũng là “kim chỉ nam” để các địa phương và ngành chức năng hành động trước khi quá muộn.

Từ bài học của tỉnh Thái Nguyên, một số ý kiến cho rằng, nguyên nhân của ngập lụt không chỉ nằm ở mưa lớn bất thường, mà còn bắt nguồn từ địa hình dốc, hệ thống thoát nước yếu và hạ tầng phòng lũ chưa hoàn chỉnh. Sông Cầu, con sông chính chảy qua Thái Nguyên có nguồn từ các dãy núi cao Bắc Kạn, dòng chảy hẹp và dốc, nên nước

Trước thực trạng đó, các chuyên gia khẳng định, bài toán chống ngập và thích ứng với biến đổi khí hậu không thể giải quyết một cách đơn lẻ ở từng tỉnh thành, mà cần một chiến lược liên kết vùng, có quy hoạch tổng thể theo lưu vực sông.

Đặc biệt, phải dựa trên các công cụ khoa học như kịch bản biến đổi khí hậu và nước biển dâng, tài liệu được cập nhật định kỳ 5 năm/lần, do Viện Khoa học Khí tượng Thủy văn và Biến đổi khí hậu xây dựng.

Kịch bản biến đổi khí hậu cập nhật năm 2025 được đánh giá là phiên bản toàn diện nhất từ trước đến nay. Ngoài việc cung cấp bộ dữ liệu khí hậu chi tiết đến cấp xã, kịch bản lần đầu tiên đưa vào dữ liệu khí hậu đô thị gồm lượng mưa cực đoan theo ngày, theo đợt, nhiệt độ cực đoan, sóng nhiệt, nắng nóng…

Đây là cơ sở khoa học để các tỉnh, thành phố tính toán lại quy hoạch hạ tầng, đặc biệt là hệ thống tiêu thoát nước, hồ điều hòa, trạm bơm cưỡng bức, đảm bảo khả năng chống chịu trong điều kiện khí hậu ngày càng khắc nghiệt.

Theo PGS.TS Vũ Thanh Ca, các địa phương như Thái Nguyên cần rà soát lại toàn bộ hệ thống đê điều và thoát nước hiện có, đồng thời nhanh chóng bổ sung các công trình thiết yếu như đê bao, trạm bơm chống ngập, hệ thống cống ngầm và hồ chứa nước đô thị.

Việc đầu tư vào phòng chống thiên tai luôn là khoản đầu tư sinh lời, bởi thiệt hại từ ngập lụt thường lớn gấp nhiều lần chi phí đầu tư ban đầu. Ông nhấn mạnh: “Chỉ cần một trận mưa cực đoan cũng đủ làm bộc lộ toàn bộ điểm yếu trong hạ tầng. Nếu không hành động từ bây giờ, thiệt hại trong tương lai sẽ không thể lường trước được”.

Không chỉ đầu tư vào công trình, địa phương cũng cần nâng cao nhận thức cộng đồng về phòng chống thiên tai. Người dân phải được trang bị kiến thức cơ bản về ứng phó, nhận diện khu vực nguy cơ, sơ tán khi cần thiết và thiết kế nhà ở có khả năng chống ngập.

Việc tổ chức phát tờ rơi, huấn luyện kỹ năng sống an toàn, hay tích hợp cảnh báo ngập lụt vào các ứng dụng điện thoại có thể là những giải pháp đơn giản nhưng vô cùng hiệu quả.

Về lâu dài, các tỉnh như Thái Nguyên cần chủ động tích hợp dữ liệu từ Kịch bản biến đổi khí hậu vào các quy hoạch ngành, quy hoạch đô thị và phát triển kinh tế - xã hội.

Việc ứng dụng bộ dữ liệu khí hậu mới giúp xác định khu vực dễ ngập, khu vực cần ưu tiên đầu tư, từ đó đảm bảo cho các dự án hạ tầng, nhà ở, sản xuất và dịch vụ được triển khai trên nền tảng an toàn và bền vững.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu không còn là nguy cơ tiềm tàng mà đã trở thành hiện thực, trận mưa lịch sử tại Thái Nguyên là minh chứng rõ ràng cho yêu cầu cấp thiết phải ứng dụng Kịch bản biến đổi khí hậu một cách thực chất, để từ đó đầu tư đúng, đầu tư sớm, đầu tư hiệu quả, giúp giảm thiểu rủi ro, bảo vệ người dân và giữ vững động lực phát triển kinh tế xã hội

D.Ngân