Để không gian mạng là nơi 'cất cánh' an toàn cho nghệ thuật

Mới đây, vấn đề khai thác hiệu quả tiềm năng, hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực từ không gian mạng đã được các chuyên gia, nhà nghiên cứu đưa ra bàn luận tại hội thảo khoa học “Lưu hành và phát triển các loại hình nghệ thuật trên không gian mạng ở Việt Nam” do Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch phối hợp cùng các đơn vị tổ chức.

Ca khúc “Viết tiếp câu chuyện hòa bình” tạo kỳ tích về lượt nghe/xem nhờ mạng xã hội.

1. Theo con số thống kê, Việt Nam hiện có khoảng 78 triệu người dùng Internet, với 72 triệu người dùng mạng xã hội. Thời gian qua, Việt Nam đã chứng kiến sự bùng nổ mạnh mẽ của các loại hình nghệ thuật trên không gian mạng trực tuyến, tạo nên bức tranh đa sắc và đầy tiềm năng. Sự phát triển vượt bậc của công nghệ số, đặc biệt là Internet và các nền tảng mạng xã hội đã trở thành chất xúc tác quan trọng thúc đẩy sự lưu hành và sáng tạo nghệ thuật.

Hơn 3 năm ảnh hưởng của đại dịch COVID-19 vô tình trở thành yếu tố buộc các loại hình nghệ thuật thay đổi cách thức tiếp cận công chúng. Các nền tảng mạng xã hội như Facebook, YouTube, TikTok, Instagram... không chỉ là nơi giao tiếp mà còn trở thành kênh phân phối nội dung mạnh mẽ. Tốc độ lan truyền nhanh chóng trên mạng xã hội cũng là yếu tố then chốt giúp các tác phẩm nghệ thuật, đặc biệt là âm nhạc, phim ảnh trở nên phổ biến và tạo trend.

Theo PGS.TS Lê Văn Toàn, nguyên Giám đốc Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam: “Âm nhạc trên không gian mạng ở Việt Nam ngày càng phát triển mạnh mẽ. Nhiều hiện tượng âm nhạc, bài hát viral ra đời từ mạng xã hội đã minh chứng sức mạnh của nền tảng mạng trong việc phát hiện, lan tỏa những tài năng tiềm ẩn trong cộng đồng, xã hội. Mạng xã hội tạo điều kiện cho các nghệ sĩ độc lập, underground tiếp cận người nghe mà không cần đến những công ty phát hành lớn. Khoảng cách giữa nghệ sĩ và người hâm mộ được thu hẹp nhờ mạng xã hội, livestream, các nền tảng nhạc số”.

Đây cũng là kênh quảng bá hiệu quả, giúp nghệ sĩ đưa sản phẩm âm nhạc, ý tưởng nghệ thuật đến với đông đảo khán giả một cách nhanh chóng, dễ dàng. Nhiều ca khúc trở thành hiện tượng, xu hướng thông qua nền tảng xã hội như “See tình” của Hoàng Thùy Linh, “Bắc BLing” của Hòa Minzy cùng NSƯT Xuân Hinh...

Hay, trở nên viral và đạt hàng được hàng triệu lượt nghe/xem nhờ vào các trào lưu trên TikTok. Tiêu biểu như “Viết tiếp câu chuyện hòa bình” của nhạc sĩ Nguyễn Văn Chung nổi tiếng nhờ đoạn nhạc được TikTok tạo viral trên mạng xã hội. Người hâm mộ không chỉ là khán giả mà còn trở thành một phần của quá trình lan truyền, tạo trend, thậm chí tự sáng tạo nội dung âm nhạc mình yêu thích.

Với điện ảnh, chỉ trong 5 năm trở lại đây, ngành điện ảnh Việt Nam chứng kiến một cuộc cách mạng sâu rộng trong cách thức sản xuất, phân phối và lan tỏa sản phẩm. Sự bùng nổ của các nền tảng trực tuyến, cùng với những thay đổi lớn trong thói quen xem phim của khán giả đã đưa điện ảnh trực tuyến trở thành một trụ cột không thể thiếu. Đặc biệt, sự trỗi dậy của phim chiếu mạng (web drama, web series) sản xuất riêng cho các nền tảng YouTube là một xu hướng nổi bật.

Chẳng hạn như series phim “Thập tam muội” của Thu Trang Production hay “Vi cá tiền truyện” phát hành trên YouTube đã thu hút hàng chục triệu lượt xem, tạo ra mô hình phim chiếu rạp hiệu quả. Sự nổi tiếng và hút khán giả bất ngờ của phim “Đào, phở và piano” năm 2024 là một ví dụ. Sau thời gian dài khởi chiếu vắng khách, nhờ có review đánh giá của TikToker nổi tiếng là Giao Cùn thì lập tức phim tạo ra sức hút mạnh mẽ, trở thành hiện tượng hiếm đối với phim do Nhà nước đặt hàng.

Sức hấp dẫn của không gian mạng khiến ngày càng nhiều nghệ sĩ ghi dấu ấn với tư cách nhà làm phim độc lập. Những đạo diễn trẻ như Trần Dũng Thanh Huy (phim “Ròm”), Lê Bảo (phim “Vị”), Trần Lệ Diễm phim “Những đứa trẻ trong sương”... đã tạo dấu ấn quốc tế khi giành giải tại các liên hoan phim quốc tế uy tín. Trong đó, phim “Ròm” là một minh chứng rõ rệt: phim được sản xuất độc lập, sau khi đoạt giải cao tại Liên hoan phim Busan 2019 đã được chiếu chính thức và có doanh thu hơn 60 tỷ đồng tại phòng vé nội địa.

Tương tự, theo thống kê của Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội năm 2023, có đến 70% sinh viên tốt nghiệp chuyên ngành đạo diễn, biên kịch lựa chọn con đường làm phim độc lập hoặc tham gia các dự án tự sản xuất ngắn hạn. Dự án phim ngắn CJ đã có hơn trăm nhà làm phim trẻ tham gia.

2. Tuy nhiên, mặt trái của dễ dàng lan tỏa là bùng nổ các sản phẩm kém chất lượng. Nhiều sản phẩm âm nhạc, phim ảnh kém chất lượng hay giá trị nghệ thuật bị xem nhẹ bởi mục tiêu kinh doanh. Thách thức, khó khăn trong việc lưu hành và phát triển sản phẩm nghệ thuật trên không gian mạng đầu tiên là sự khó kiểm soát về nội dung dẫn đến nguy cơ lưu hành tràn lan các sản phẩm kém chất lượng, phi thẩm mĩ, thậm chí có nội dung phản cảm, bạo lực, dung tục hoặc lệch chuẩn văn hóa.

Một bộ phận nghệ sĩ trẻ chạy theo xu hướng viral, dùng ca từ tục tĩu, hình ảnh gợi cảm, gây sốc hoặc chiêu trò để câu view, bất chấp hệ quả xã hội. Nội dung tự phát khiến ai cũng có thể sản xuất và đăng tải sáng tác cá nhân trên mạng mà không qua kiểm định chất lượng. Không cần giá trị nghệ thuật, bỏ qua chức năng giáo dục, một số tác phẩm vẫn đạt hàng triệu người xem nhờ đánh trúng thị hiếu. Nhiều phim chiếu mạng bị chỉ trích vì chạy theo yếu tố giật gân, câu khách gây ảnh hưởng tiêu cực đến thị hiếu thẩm mĩ và tâm lý tiêu cực trong xã hội.

Theo thống kê của Hiệp hội Công nghiệp ghi âm Việt Nam (RIAV) thì từ 2012, Việt Nam đã có khoảng 150 website chia sẻ âm nhạc chưa được cấp phép hoạt động và hơn 200.000 bài hát chưa xin phép quyền tác giả.

Trong lĩnh vực điện ảnh, Cục Điện ảnh ghi nhận đến năm 2014 có hơn 400 website công khai phát hành phim Việt Nam và quốc tế không có bản quyền. Việc bảo vệ bản quyền gặp thách thức do việc chia sẻ nhanh, tải lại và lấy mẫu trên nền tảng quốc tế. Các hành vi phổ biến gồm: sử dụng trái phép bản ghi, đạo nhạc, cắt ghép, remix, cover mà không xin phép chủ sở hữu, chia sẻ, tải xuống và phát tán miễn phí ca khúc có bản quyền.

Trào lưu review tóm tắt phim tràn lan gần đây trên mạng xã hội tạo nên thiệt hại đối với nghệ sĩ và nhà sản xuất. Việc truy tìm nguồn gốc và xử lý vi phạm bản quyền trên không gian mạng ở Việt Nam vẫn còn khó khăn do hành lang pháp lý chưa thực sự hoàn thiện và nhận thức của công chúng về sở hữu trí tuệ chưa cao.

Phim "Đào, phở và piano" cháy vé nhờ sức lan tỏa trên mạng xã hội.

Theo PGS.TS Lê Văn Toàn, tình trạng đạo nhạc, nhạc nhái, nhạc chế đáng báo động. Vấn đề bản quyền, bồi dưỡng nhận thức về tác quyền từng bước được nâng cao nhưng việc “xài miễn phí, xài chùa”, vi phạm bản quyền đến nay vẫn chưa được giải quyết triệt để. Nguyên nhân là do hoạt động kiểm duyệt hiệu quả chưa cao. Các cơ quan chức năng còn thiếu một cơ chế kiểm duyệt chặt chẽ trước khi cho phát hành hoặc cần có những quy định rõ ràng về nội dung trên không gian mạng. Đây là một lỗ hổng lớn, đặc biệt là trong mục tiêu bảo vệ thẩm mĩ và tài năng âm nhạc đối với thế hệ trẻ hiện nay và mai sau vì trong số gần 50 triệu người dùng TikTok có nhiều người trẻ, tập trung nhiều nhất là độ tuổi 16 đến 24.

Thạc sĩ Nguyễn Tiến Lộc, Cục Nghệ thuật biểu diễn cho rằng, để có môi trường mạng an toàn cho các sản phẩm nghệ thuật “cất cánh” cần nâng cao ý thức của người sử dụng và tăng cường vai trò quản lý nhà nước trên không gian mạng. Vừa xây dựng không gian văn hóa an toàn, lành mạnh vừa phát huy giá trị văn hóa Việt Nam. Hoàn thiện hành lang pháp luật và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm khi đăng tải các sản phẩm văn hóa, văn nghệ trên không gian mạng.

Chúng ta có thể học hỏi từ những quốc gia có nền công nghiệp văn hóa phát triển như Hàn Quốc, Trung Quốc. Trong đó, chính sách kiểm soát nội dung phim ngắn của Trung Quốc áp dụng các quy định nghiêm ngặt, đặc biệt với các nội dung nhạy cảm như chính trị, tình dục, bạo lực, mê tín dị đoan hoặc các yếu tố đi ngược lại giá trị cốt lõi. Các nhà sản xuất và nền tảng phân phối đều phải có giấy phép hoạt động và chịu trách nhiệm pháp lý đối với nội dung mà họ phát hành.

Bảo Châu