Đề xuất Viện kiểm sát khởi kiện dân sự để bảo vệ lợi ích công, nhóm yếu thế

Chiều ngày 19-5, Quốc hội đã nghe tờ trình và báo cáo thẩm tra dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về việc thí điểm Viện kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công.

Cấp thiết và đủ căn cứ pháp lý

Trình bày tờ trình, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao Nguyễn Huy Tiến cho biết việc ban hành Nghị quyết của Quốc hội về thí điểm cơ chế này là cấp thiết, xuất phát từ yêu cầu chính trị, pháp lý và thực tiễn.

Cụ thể, về cơ sở chính trị, ông Tiến dẫn lại quan điểm của Đảng tại Đại hội XIII và Nghị quyết Trung ương 6 (khóa XIII) về xây dựng Nhà nước pháp quyền vì nhân dân, trong đó nhấn mạnh yêu cầu hoàn thiện pháp luật để bảo vệ quyền con người, quyền công dân và lợi ích công.

Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân Tối cao Nguyễn Huy Tiến. Ảnh: Lâm Hiển

Kết luận số 120 của Bộ Chính trị cũng giao nhiệm vụ thí điểm cho Viện kiểm sát khởi kiện dân sự tại một số địa phương, gồm Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Cần Thơ, Quảng Ninh và Đắk Lắk, trong thời gian ba năm, bắt đầu từ quý II năm 2025.

Về mặt pháp lý, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao cho hay hiện Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 có quy định về quyền khởi kiện của cơ quan, tổ chức nhằm bảo vệ lợi ích công hoặc quyền của người khác. Tuy nhiên, luật chưa có cơ chế để VKS đứng ra khởi kiện khi các cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền không thực hiện quyền này.

Từ thực tiễn kiểm sát, Viện kiểm sát nhân dân tối cao nhận thấy có nhiều vụ việc, một số vụ việc tuy được xử lý hình sự, nhưng phần dân sự – như bồi thường thiệt hại – vẫn bị bỏ ngỏ.

“Một số vụ việc dù có dấu hiệu vi phạm gây thiệt hại cho Nhà nước hoặc nhóm dễ bị tổn thương nhưng không có tổ chức nào đứng ra khởi kiện, yêu cầu nên đã dẫn đến gây thất thoát, lãng phí, thiệt hại cho Nhà nước, quyền và lợi ích của nhóm dễ bị tổn thương chưa được bảo vệ triệt để, hiệu quả”, ông Tiến nêu.

Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao cho hay nhiều quốc gia trên thế giới như Trung Quốc, Nga, Cuba, Mỹ đều trao cho cơ quan kiểm sát hoặc công tố quyền bảo vệ lợi ích công cộng thông qua khởi kiện dân sự. Viện kiểm sát được xem là đại diện quyền lực công, có trách nhiệm không chỉ truy tố tội phạm mà còn bảo vệ các nhóm yếu thế và lợi ích công trong xã hội.

Từ những lý do trên, tờ trình đề nghị Quốc hội xây dựng Nghị quyết để giải quyết những vấn đề phát sinh trong thực tiễn. Đồng thời, kiến nghị Quốc hội cho phép trình và thông qua nghị quyết này tại kỳ họp thứ 9 theo thủ tục rút gọn. Mục tiêu của việc thí điểm là tạo cơ sở pháp lý cho VKS thực hiện quyền khởi kiện, đồng thời đánh giá hiệu quả cơ chế mới trước khi mở rộng áp dụng.

Cần làm rõ nhiều nội dung trước khi thí điểm

Trình bày báo cáo thẩm tra, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Hoàng Thanh Tùng đánh giá hồ sơ dự án được chuẩn bị nghiêm túc, cơ bản đáp ứng yêu cầu, phù hợp với Hiến pháp, pháp luật và có tính khả thi. Việc thí điểm dự kiến áp dụng tại sáu tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương, kéo dài trong ba năm từ ngày 1-1-2026.

Tuy vậy, cơ quan thẩm tra cho rằng còn nhiều nội dung cần được tiếp tục rà soát, làm rõ. Cụ thể, về phạm vi đối tượng thí điểm: Quy định “người dân tộc thiểu số sinh sống tại vùng khó khăn” bị đánh giá là quá rộng, thiếu thống nhất với Luật Trợ giúp pháp lý. Việc xác định “lợi ích công” cũng còn mơ hồ, dễ dẫn đến cách hiểu và áp dụng khác nhau.

Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Hoàng Thanh Tùng. Ảnh: Lâm Hiển

Về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân, cơ quan thẩm tra cho hay dự thảo chưa làm rõ Viện kiểm sát nhân dân là nguyên đơn hay là cơ quan tiến hành tố tụng, dẫn đến khả năng chồng chéo, lúng túng khi áp dụng. Ngoài ra, việc giao thẩm quyền khởi kiện cho cả Viện kiểm sát cấp tỉnh và cấp tối cao theo cùng tiêu chí là chưa hợp lý.

Về việc tránh “dân sự hóa” các quan hệ hình sự, hành chính, cơ quan thẩm tra đề nghị cần phân loại rõ hành vi trước khi khởi kiện và bổ sung nguyên tắc để ngăn chặn tình trạng này. Đồng thời, phải quy định rành mạch về căn cứ, điều kiện khởi kiện để tránh lạm quyền.

Về thẩm quyền điều tra, thu thập chứng cứ, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp cho hay đa số ý kiến cho rằng Viện kiểm sát nhân dân chỉ nên đóng vai trò là nguyên đơn đặc thù và tuân thủ nghiêm trình tự tố tụng theo Bộ luật Tố tụng dân sự. Một số ý kiến đề xuất có thể xem xét bổ sung thẩm quyền phù hợp cho Viện kiểm sát trong giai đoạn xác minh.

Về nguyên tắc hòa giải, ông Tùng cho hay dự thảo quy định cấm hòa giải trong các vụ liên quan đến lợi ích công cộng, nhưng theo luật hiện hành thì chỉ cấm đối với vụ liên quan đến lợi ích Nhà nước. Theo đó, cơ quan thẩm tra đề nghị chỉnh lý lại quy định này cho thống nhất.

Cuối cùng, Ủy ban Pháp luật và Tư pháp đề nghị Quốc hội tập trung thảo luận các vấn đề lớn nêu trên và tiếp tục hoàn thiện dự thảo để bảo đảm hiệu quả, khả thi khi triển khai thí điểm.

NHÓM PHÓNG VIÊN