Đến gian hàng 80 năm ngành Công Thương tìm lại ký ức thời bao cấp

Tại Triển lãm thành tựu đất nước, với chủ đề "80 năm hành trình Độc lập - Tự do - Hạnh phúc" (28/8 - 15/9/2025) ở Trung tâm Triển lãm quốc gia, Hà Nội, gian triển lãm “80 năm ngành Công Thương lớn mạnh cùng đất nước” đã làm sống lại ký ức thời bao cấp. Tại đây, có thể thấy những hiện vật giản dị nhưng đầy ý nghĩa như tem phiếu, sổ gạo, quạt con cóc và phích nước Rạng Đông. Những vật dụng này không chỉ là công cụ sinh hoạt, mà còn là chứng nhân lịch sử, gợi lên nước mắt xúc động ở thế hệ lớn tuổi và sự tò mò ở người trẻ.

Dấu ấn của một thời gian khó

Gian hàng của Bộ Công Thương trưng bày tem phiếu dùng để mua đường, thịt, lương thực thời bao cấp. Ảnh: Minh Hằng

Sau khi đất nước giành được độc lập, rồi bước vào công cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa trong bối cảnh chiến tranh kéo dài và bị bao vây cấm vận, nguồn lực quốc gia khan hiếm. Để phân phối công bằng, từ năm 1955, chế độ tem phiếu được áp dụng. Trong suốt hơn ba thập kỷ, những mảnh giấy nhỏ bé này đã trở thành “tấm vé” để mỗi gia đình tiếp cận nhu yếu phẩm thiết yếu: Gạo, thịt, đường, sữa, vải, cá, trứng, nước mắm, thậm chí cả dầu hỏa, than tổ ong. Ngày nay, những tờ tem phiếu nhỏ bé, nằm lặng lẽ trong khung kính, như những lá thư từ quá khứ gửi đến hôm nay.

Sổ lương thực - tấm giấy mỏng manh nhưng từng là nguồn sống của cả gia đình trong thời bao cấp. Ảnh: Minh Hằng

Cạnh tem phiếu là sổ lương thực hay còn gọi là sổ gạo, cuốn sổ mỏng ghi định mức lương thực cho từng thành viên gia đình tùy vào tuổi tác, nghề nghiệp. Nó quý giá đến mức chỉ cần lỡ tay làm rách hay làm mất, cả nhà có thể rơi vào cảnh thiếu ăn. Người dân vẫn truyền tai nhau câu ví von: “Mặt nghệt như mất sổ gạo” để chỉ nỗi lo lắng tột độ khi rơi vào hoàn cảnh này.

Tại triển lãm, ông Lê Quang Thạch (81 tuổi, Hưng Yên) rưng rưng nhìn kỷ vật mà nhớ về một thời bao cấp khốn khó: “Có tháng, cả nhà tôi chỉ đủ gạo ăn trong 20 ngày, mấy ngày cuối phải nấu cháo loãng cầm hơi. Mẹ tôi xếp hàng từ 3 giờ sáng để mua dầu hỏa, nhưng đến lượt thì hàng đã hết. Lúc đó, ai cũng bảo nhau ‘sống bằng niềm tin’ là chính”.

Trong ký ức của nhiều người, tem phiếu không chỉ là công cụ phân phối lương thực mà còn là biểu tượng của sự sẻ chia. Nhiều gia đình sẵn sàng đổi phần tem phiếu của mình cho hàng xóm khi họ cần mua sữa cho trẻ nhỏ, hoặc cùng nhau góp tem để tổ chức một bữa giỗ, một dịp sum vầy.

Ông Trần Văn Hùng, 75 tuổi, từng làm việc tại Nhà máy Dệt 8/3, khi đứng trước tủ trưng bày ở triển lãm đã xúc động kể: “Hồi ấy, tem phiếu là cả cuộc sống. Có lần tôi đổi tem thịt cho hàng xóm để họ mua sữa cho con nhỏ, giờ nghĩ lại vẫn thấy ấm lòng”.

Những câu chuyện ấy cho thấy, trong thiếu thốn, tình người càng thêm gắn bó. Chính sự san sẻ giản dị ấy đã giúp người dân vượt qua những năm tháng khắc nghiệt, nuôi dưỡng sức mạnh cộng đồng để cùng tiến về phía trước.

Những hiện vật vượt xa công năng

Không chỉ có tem phiếu hay sổ gạo, những vật dụng khác của thời bao cấp cũng trở thành biểu tượng của một giai đoạn.

Chiếc quạt con cóc, còn gọi là quạt 35 đồng, xuất hiện từ năm 1958 do Xí nghiệp Điện cơ Thống Nhất sản xuất. Khi ấy, mức lương cán bộ chỉ khoảng 60 đồng/tháng, nên để sở hữu chiếc quạt này là điều đáng mơ ước. Người dân phải bốc thăm mới mua được. Chiếc quạt nhỏ, tiếng kêu lạch cạch, nhưng là “báu vật” giúp xua đi cái oi ả mùa hè miền Bắc. Trong nhiều gia đình, quạt con cóc không chỉ tạo gió, mà còn tượng trưng cho sự đổi mới công nghiệp trong những năm đầu xây dựng đất nước.

Quạt con cóc và phích nước Rạng Đông là hai vật dụng giản dị nhưng từng là "báu vật" của mỗi gia đình trong thời bao cấp. Ảnh: Minh Hằng

Anh Nguyễn Tiến Đạt, từ Ninh Bình, đứng trước chiếc quạt, chia sẻ: “Nhà tôi còn giữ một chiếc, dù đã cũ. Ngày xưa, bốc thăm mãi mới mua được. Cả nhà chỉ dám bật khi trời nóng lắm, dành cho ông bà và trẻ con". Cựu chiến binh Trần Đình Đức, 78 tuổi ngắm nhìn chiếc quạt từng là mơ ước của nhiều người trong tủ kính mà ngậm ngùi: “Nó nhắc tôi nhớ những buổi cả làng ngồi quây quần, tiếng quạt kêu xè xè như một kỷ niệm".

Bên cạnh đó, phích nước Rạng Đông, một sản phẩm ra đời từ năm 1961, cũng gắn liền với ký ức của nhiều thế hệ. Với giá 7-8 đồng, chiếc phích trở thành tài sản quý trong mỗi gia đình. Vào những ngày đông lạnh giá, nước nóng từ phích không chỉ để pha trà hay hãm chè, mà còn để ủ ấm chăn, nấu cháo cho con, thậm chí để rửa mặt cho trẻ nhỏ. Phích nước vì thế không chỉ giữ hơi nóng, mà còn giữ hơi ấm của tình thân.

Mỗi hiện vật đều mang trong mình một giá trị vượt lên trên công năng sử dụng: nó là dấu mốc của thời đại, là chứng nhân cho nỗ lực tự lực, tự cường của cả dân tộc.

Trong hoàn cảnh khan hiếm, người Việt đã bộc lộ sự sáng tạo bền bỉ để cải thiện cuộc sống. Người ta vá đi vá lại đôi dép cao su cho đến khi mòn hẳn, may áo bằng vải vụn, tận dụng vỏ lon sữa để đựng gạo hay muối. Trẻ con ngày ấy vẫn tìm thấy niềm vui trong những trò chơi dân gian, những quả bóng làm từ lá chuối, những con quay bằng gỗ.

Những sáng tạo nhỏ bé ấy không chỉ giúp tồn tại qua khó khăn, mà còn bồi đắp nên tinh thần tiết kiệm, kiên nhẫn và lạc quan - những phẩm chất trở thành một phần của bản sắc dân tộc.

Bước ra khỏi triển lãm, nhiều người trẻ đã lặng đi trước những hiện vật nhuốm màu thời gian. Họ ngạc nhiên khi biết rằng ông bà, cha mẹ mình từng sống qua những ngày mà một cân gạo, một miếng thịt, hay một chiếc quạt nhỏ cũng là niềm mơ ước.

Trong thời đại hôm nay, khi vật chất ngày càng đầy đủ, ký ức thời bao cấp nhắc nhở chúng ta trân trọng hơn những gì đang có. Những tờ tem phiếu, những cuốn sổ gạo, chiếc quạt con cóc hay phích nước Rạng Đông tất cả đều gợi nhớ một giai đoạn mà gian khó không làm con người gục ngã, trái lại càng làm sáng ngời tinh thần đoàn kết, yêu thương và sẻ chia. Chúng không chỉ khơi dậy ký ức, mà còn kêu gọi thế hệ hôm nay trân trọng nguồn cội, giữ gìn tinh thần đoàn kết và hy sinh, để xây dựng một Việt Nam rạng rỡ hơn.

Nguyễn Hằng