Đi 10.000 km săn ảnh xe tuk-tuk

Một đôi mắt đậm phấn kohl, chiếc tua parandi rực rỡ, cánh chim đang bay hay hình ảnh các vị thần - tất cả những biểu tượng trên đều có trở thành chủ đề được những nghệ nhân ở tiểu lục địa Ấn Độ vẽ lên những chiếc xe tuk-tuk và xe tải. Mỗi hình vẽ đều mang trong mình một câu chuyện riêng của người tài xế nhưng đồng thời cũng hòa chung vào ý thức tập thể về những câu truyện dân gian, huyền thoại, tín ngưỡng và truyền thống. Ảnh chụp ở Kiribathgoda, Sri Lanka.

Ở Jaipur, Ấn Độ, trung bình một chiếc xe tải chở hàng ở Ấn Độ di chuyển khoảng 300 km mỗi ngày. Tài xế thường phải xa gia đình và bạn bè gần như suốt cả năm. Không bị ràng buộc bởi những quy định của chính phủ, vì vậy các bác tài thoải mái trang trí cho chiếc xe tải. Với một số người, chiếc xe không chỉ là phương tiện chở hàng mà còn là "cô dâu" của riêng họ.

Ở Jaipur, Ấn Độ, những họa tiết trang trí trên xe tải phản ánh rõ cá tính, niềm tin và ước vọng của người tài xế, trải dài trên đủ loại chủ đề. Có khi là hình ảnh về nam tính đan xen với những thông điệp yêu thương, nhung nhớ, có khi là dòng chữ lớn khuyến khích các tài xế bóp còi, hoặc cổ vũ chiến dịch khuyến khích giáo dục cho trẻ em gái.

Sajavat - nghệ thuật trang trí và làm đẹp - từ lâu đã là một phần không thể thiếu trong đời sống thường nhật ở khắp Nam Á. Nó không chỉ xuất hiện trên các phương tiện giao thông mà còn hiện diện trong những ngôi nhà được chăm chút tỉ mỉ, như họa tiết hoa lá trong tranh alpana (nghệ thuật dân gian truyền thống), hay những tấm chăn bông kantha thêu tay cầu kỳ. Ảnh chụp ở Lahore, Pakistan.

Mức độ cầu kỳ và ý nghĩa của các họa tiết trang trí trên xe thay đổi tùy theo nơi chiếc xe xuất xứ, cũng như quốc tịch và văn hóa của tài xế. Ở một số vùng thuộc Ấn Độ, Pakistan và Sri Lanka, người ta thường vẽ những bức tranh phong cảnh đồng quê lên thân xe hoặc các ô nhỏ phía sau đuôi xe.

Ở Kalimati, Nepal, một số hình trang trí trên xe tái hiện lại những cảnh gợi cảm lấy cảm hứng từ truyện cổ dân gian hoặc các phương tiện truyền thông khác.

Tại Attock, Pakistan, các phần tử Hồi giáo cực đoan ở các khu vực như FATA (Vùng bộ lạc liên bang), Swat và Dir thường xuyên gây áp lực buộc các tài xế phải xóa hình ảnh con người và động vật trên xe. Điều này đã khiến các nghệ nhân vẽ xe phải rời đi, nhiều xưởng trang trí phải đóng cửa. Nỗi lo bị đàn áp hoặc bị cướp phá hàng hóa đã buộc những tài xế sở hữu xe tải sơn vẽ cầu kỳ rời khỏi đây. Thay vào đó, các xe mới xuất hiện với phong cách trang trí trừu tượng, tối giản hơn.

Ngôn ngữ hình ảnh chung còn thể hiện ở việc mượn và biến tấu các biểu tượng và chân dung của các đạo sư và thánh nhân đạo Sikh để khắc họa các vị thánh Sufi và các học giả Hồi giáo nổi tiếng của chính mình.

Tại Jodhpur, Ấn Độ, từ những năm 1950 đến 1980, nghệ thuật trang trí xe tải đã có những bước phát triển vượt bậc. Bên cạnh các họa tiết truyền thống, những yếu tố thẩm mỹ ở Nam Á cũng được thêm vào. Điều này thể hiện rõ ở xu hướng "phủ kín" mọi khoảng trống trên bề mặt xe, lấy cảm hứng từ những tấm biển quảng cáo phim Ấn Độ và Pakistan ngày càng sặc sỡ. Các biển quảng cáo này lại chịu ảnh hưởng từ phong trào Pop Art và nghệ thuật ảo giác (psychedelic) du nhập từ phương Tây vào thập niên 1960.

Tại Bangladesh, sự pha trộn giữa các truyền thống dân gian và văn hóa đại chúng, dù ngẫu nhiên hay có chủ ý đều mang ý nghĩa đặc biệt. Trong nghệ thuật trang trí xe lôi, các yếu tố dân gian cổ xưa của Bangladesh được kết hợp với họa tiết địa phương, tạo ra những hình thức nghệ thuật dân gian đô thị mới mẻ và độc đáo.

Tại Battaramulla, Sri Lanka, nghệ thuật trang trí xe vẫn không ngừng phát triển theo những hướng bất ngờ, dung hòa và đan xen ảnh hưởng từ nhiều thế giới khác nhau, đôi khi tưởng chừng đối lập. Hầu hết nghệ nhân không qua đào tạo bài bản, mà học nghề trực tiếp khi làm việc, dưới sự chỉ dẫn của một ustad (bậc thầy). Họ rèn luyện khả năng sáng tạo dựa trên những chất liệu xung quanh mình - như áp phích, sách tranh, lịch… - để tìm cảm hứng. Nhờ nguồn tư liệu dồi dào ấy, họ tạo ra những phong cách lai tạo, đồng thời biến tấu độc đáo trên nền các họa tiết truyền thống.

Tại Chilas, Pakistan, bất cứ lúc nào bạn cũng có thể bắt gặp một "bộ sưu tập" rực rỡ sắc màu, thơ ca và những biểu tượng đang di chuyển trên đường. Những "kiệt tác" di động ấy len lỏi qua những khúc cua núi hẹp nhất, vượt cả những đoạn đường lầy lội nhất - trở thành huyết mạch giữ cho tiểu lục địa Ấn Độ luôn sống động.

Hoàng Linh