Di sản văn hóa của người Dao Tiền

Phụ nữ Dao Tiền tỉ mẩn với công đoạn thêu khăn. Ảnh: Ngọc Ánh

Kho tàng văn hóa của người Dao Tiền ở Sơn La vô cùng đa dạng và phong phú. Trong số đó, đã có 3 di sản được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, đó là: Nghi lễ cấp sắc, nghi lễ rước dâu trong đám cưới truyền thống và nghệ thuật tạo hoa văn trên trang phục dân tộc Dao (nhóm Dao Tiền). Đây là những di sản được truyền qua nhiều thế hệ, được gìn giữ, bảo tồn và phát huy cho đến hôm nay.

Người Dao coi trọng phong tục tập quán và lễ tiết truyền thống. Vậy nên, dù cuộc sống ở các bản làng người Dao hiện nay đã có nhiều đổi thay, các yếu tố hiện đại đan xen cùng sự du nhập của nhiều luồng văn hóa mới cũng không làm thay đổi nhiều những quan niệm, nếp sống trong văn hóa truyền thống được lưu truyền bao đời nay của đồng bào. Trang phục của người Dao Tiền tuy không sặc sỡ như trang phục của người Dao Đỏ, nhưng có những điểm nhấn ấn tượng với kỹ thuật tạo hoa văn kỳ công, chứa đựng nhiều ý nghĩa về quan niệm, tín ngưỡng truyền thống của dân tộc. Người con gái Dao Tiền bắt đầu học thêu cùng các mẹ, các chị từ khi còn là một cô bé. Đến khi trở thành thiếu nữ là có thể tự nhuộm chàm, dệt vải, thêu áo, thêu khăn, làm váy, hoàn chỉnh những bộ trang phục cho riêng mình dùng làm của hồi môn khi xuất giá về nhà chồng.

Bà Bàn Thị Tươi, bản Chiềng Đi, xã Vân Hồ, huyện Vân Hồ là một nghệ nhân thêu thùa, vẽ hoa văn bằng sáp ong giỏi. Nói về trang phục của người Dao Tiền, bà Tươi giải thích: "Trong quan niệm của dân tộc Dao, khi thực hiện các nghi lễ tín ngưỡng của dân tộc, người Dao phải mặc trang phục truyền thống mới được tham dự nghi lễ. Cả váy và áo đều lấy màu chàm làm chủ đạo để thêu, vẽ các hoa văn truyền thống. Riêng hoa văn trên váy phải theo khuôn mẫu chung. Còn khăn và áo thì mỗi người có thể sáng tạo hoa văn theo ý tưởng riêng, miễn sao giữ được nét đẹp truyền thống. Người phụ nữ khéo tay, sáng tạo mới làm được những bộ hoa văn đẹp mắt, lên màu chuẩn đẹp".

Một bộ trang phục hoàn chỉnh của nam giới bao gồm: Áo, khăn quấn đầu, quần, có màu chàm là chủ yếu cùng một số hoa văn trên áo được thêu chỉ màu trắng đơn giản. Trang phục nữ giới cầu kỳ hơn với áo, váy, khăn đội đầu, xà cạp, dây đai lưng cùng một số trang sức bằng bạc. Mỗi bộ phận trên trang phục đều phải làm mất rất nhiều thời gian. Khăn và áo được làm từ vải thô trắng nhuộm chàm, sau đó thêu hoa văn lên mặt trước tấm vải, can ghép vải để tạo hình, đính hạt cườm và tua rua bằng chỉ màu đỏ hoặc hồng lên khăn. Riêng áo được thêu hoa văn bằng chỉ màu trên gấu áo, vạt và lưng áo với những kiểu hoa văn xếp tầng, điểm nhấn là hoa văn hình vuông cách điệu tượng trưng cho mặt trời được thêu ở lưng áo với các màu: Đỏ, vàng, trắng, xanh nổi bật trên nền chàm đen nền nã.

Mẹ dẫn đường và phù dâu rước cô dâu ra cửa. Ảnh: Ngọc Ánh

Váy được vẽ hoa văn bằng sáp ong với nhiều công đoạn cầu kỳ. Những hoa văn trên trang phục đều thể hiện quan niệm nhân sinh trong tín ngưỡng của dân tộc Dao, mô phỏng về cuộc sống thường ngày, núi non, sông nước và ước vọng về đời sống thịnh vượng, tốt đẹp. Điểm nhấn không thể bỏ qua là những chi tiết đồng bạc được đính sau gáy áo, trên khăn, hình đồng xu vẽ trên váy. Cùng với đó là trang sức bằng bạc như: hoa tai, vòng cổ, vòng tay... Trong quan niệm của đồng bào, bạc trắng thể hiện cho sự giàu có, sung túc, phú quý. Đồng bạc cũng gắn liền với tín ngưỡng thờ cúng, là lễ vật trong đám cưới và cũng là vật giữ hồn đi theo người chết về với cát bụi.

Trong nghi lễ vòng đời, Lễ cấp sắc và rước dâu được coi là 2 nghi lễ vòng đời quan trọng nhất đối với người Dao Tiền. Nghi lễ cấp sắc được tổ chức cho các cậu bé từ 7 - 11 tuổi để công nhận sự trưởng thành. Lễ cấp sắc hiện nay vẫn được người Dao Tiền ở Sơn La gìn giữ với nhiều nghi thức khá phức tạp, tổ chức trong 2 ngày 2 đêm. Đây là nghi lễ hội tụ đầy đủ những nét văn hóa, tín ngưỡng đặc sắc của đồng bào Dao, quy tụ các thầy cúng, thầy hát giỏi, các già làng có uy tín cùng tham gia thực hành trong sự trang nghiêm, kính cẩn và không kém phần sôi động với những đêm múa chuông rộn ràng, thu hút cả bản làng cùng tham dự.

Nghệ nhân Ưu tú Bàn Văn Đức, ở Tiểu khu Sao Đỏ, xã Vân Hồ, huyện Vân Hồ nói: "Người đàn ông Dao Tiền từ lúc sinh ra đến khi chết đi phải trải qua nhiều nghi lễ vòng đời: Lễ cúng báo cáo tổ tiên (tổ chức sau khi đứa trẻ được sinh ra tròn 1 tháng), Lễ cấp sắc, Lễ cưới, Lễ tang. Người con trai phải được cấp sắc mới chính thức có tên riêng trong gia phả, được coi là một người đàn ông trưởng thành và có quyền chủ trì thực hiện mọi công việc trong gia đình".

Trong khi đó, nghi lễ rước dâu truyền thống lại mang đến nhiều ấn tượng đặc biệt với những ai lần đầu được chứng kiến. Nhà gái luôn phải tổ chức cưới trước nhà trai, chọn giờ lành để rước dâu. Ngày rước dâu, cô dâu được họ hàng nội ngoại gần xa mang đến những bộ trang phục đẹp nhất mặc, khoác lên người. Cô dâu bước ra khỏi cửa nhà bố mẹ đẻ với tầng tầng lớp lớp váy, áo, khăn trên người nặng trĩu. Cô dâu được các bà, các chị đỡ bước đi một đoạn đường ngắn rồi mới gỡ bớt những bộ đồ bên ngoài, chỉ mặc trên người một bộ của mẹ đẻ để về nhà chồng. Đó là cách thể hiện tình yêu thương, bao bọc của những người thân yêu dành cho cô dâu, một cách chúc phúc cho cô khi rời bước về nhà chồng.

Người Dao Tiền có chữ viết riêng, là hệ thống chữ tượng hình được gọi là chữ Nôm Dao. Cũng nhờ vậy, kho tàng tri thức dân gian, văn hóa của dân tộc được ghi chép và lưu truyền từ đời này qua đời khác trong bộ sách cổ của đồng bào và được những người già trong các bản làng am hiểu chữ viết dân tộc sao chép, truyền thụ lại. Tiếng nói, chữ viết, cùng với nghệ thuật tạo trang phục nguyên bản, các nghi lễ truyền thống và những nét văn hóa tốt đẹp truyền đời là những di sản vô giá, được đồng bào gìn giữ, bảo tồn và đang phát huy bằng những giải pháp hữu hiệu nhất để giữ được vẹn nguyên giá trị truyền thống và nguồn cội của dân tộc cho các thế hệ mai sau.

Tặng Đào - Ngọc Ánh