Đi tìm một vì sao: Quê nhà, đất nước, tình người! (Kỳ 1)

Cuốn sách “Đi tìm một vì sao”.

Mở đầu

Ngày ấy, giữa lúc cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đang hồi ác liệt, chàng sinh viên Phạm Quang Nghị rời giảng đường đại học thân yêu đi vào chiến trường miền Nam. Với lòng nhiệt huyết của tuổi thanh xuân và ngòi bút rất giàu cảm xúc, ông kịp ghi lại những bước thăng trầm đời người cùng năm tháng sống chiến đấu bằng máu thịt của mình.

“Đi tìm một vì sao” là những ký ức sống động, hào hùng; vừa có giá trị tư liệu vừa có giá trị văn chương, thật đáng trân quý. “Tự kể chuyện mình” nhưng cách trần thuật của Phạm Quang Nghị luôn hướng đến người khác, khắc họa và tái hiện những tấm lòng muôn phương trong suốt hành trình cuộc đời. Bởi vậy, dẫu là tự kể chuyện mình, nhưng trang sách không chỉ dung chứa tâm tình của Phạm Quang Nghị mà còn tái hiện một cách xúc động hình tượng quê nhà, đất nước, tình người.

“Đi tìm một vì sao”, do Nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành năm 2022, tiếp nối/gắn kết mạch tư tưởng từ những tác phẩm trước đó của ông: Nỗi nhớ vùng ven (thơ, 2019), Nơi ấy là chiến trường (nhật ký, ghi chép, 2019)… Và trên hết, những trang văn của Phạm Quang Nghị làm lay động lòng người bởi sự chân thành, giản dị - một tâm hồn nhạy cảm giàu tình thương.

Quê nhà: Nỗi nhớ, niềm thương

Phạm Quang Nghị lớn lên bên dòng sông Mã. Hình ảnh dòng sông quê nhà luôn in sâu trong trí tưởng của ông. Nói về quê mình, Phạm Quang Nghị dành một tình yêu tha thiết, thái độ trân trọng, nâng niu và một giọng văn bồi hồi, ít nhiều khắc khoải. Làng Hoành của hơn bảy mươi năm về trước hiện lên tươi thắm, hiền hòa, đong đầy thương nhớ. “Làng tôi, đó là nơi tổ tiên các cụ kỵ, ông bà, cha mẹ của tôi, đời này qua đời khác, cùng với bà con trong làng gắn bó bằng mồ hôi của sự cần cù, siêng năng lao động, no đói, tắt lửa tối đèn sớm tối có nhau, cùng xây dựng nên làng. Làng tôi, may mắn thay, từ bao đời đã là một làng ven sông, thuộc bờ Nam sông Mã. Con sông mùa thu hiền hòa, biêng biếc nước xanh; mùa hạ thì dữ dội, phù sa cuộn đỏ. Con sông góp phần làm nên tính cách, tâm hồn, khí chất con người xứ Thanh, con người quê tôi” (tr.17). Tác giả "Đi tìm một vì sao" bồi hồi nhận ra mối liên kết không thể phai mờ giữa thân tâm cùng khí phách cốt cách con người xứ Thanh - cũng là sự kết hợp hòa quyện giữa tâm hồn nhạy cảm, yêu cái đẹp, giàu chất thi ca ở Phạm Quang Nghị.

Kể chuyện quê nhà, Phạm Quang Nghị thể hiện qua chất giọng tươi tắn, bộc lộ tình yêu làng nghĩa trọng xóm và đồng thời, tự hào về bề dày lịch sử của làng Hoành - nơi chôn rau cắt rốn của ông.

Tác giả là người am tường lịch sử vùng đất, con người, biết rất nhiều truyện dân gian, ca dao, tục ngữ và thơ ca liên quan đến quê hương mình. Đó là minh chứng cho tình yêu quê hương trong sáng! Đồng thời, độc giả còn nhìn thấy kiến văn rộng rãi, uyên bác của người viết. Ví như bài thơ của cụ Cửu phẩm văn giai Phạm Quang Bật, bài minh khắc trên chuông của Giáo sư Vũ Khiêu ca ngợi công đức của Đức bà Công chúa Phương Hoa; những tư liệu gốc về địa bạ triều Nguyễn năm Minh Mạng thứ 11 (1830) về làng của ông. Nổi bật hơn cả, là sự gắn bó mật thiết với văn hóa dân gian và tâm hồn người bình dân. Có lẽ, do chịu ảnh hưởng từ bà nội: “Khác với ông, bà nội tôi không biết dẫn văn chương, triết lý của các bậc thánh hiền. Bà cứ dẫn ca dao, tục ngữ. Cứ diễn nôm bằng những câu nói của miệng dễ nhớ, dễ thuộc của thế gian để dạy con, dạy cháu” (tr.32). Dù được học tập có căn cơ nền tảng từ trong mái ấm gia đình đến giáo dục trường ốc, lại trải qua quá trình phấn đấu rèn luyện và nâng cao kiến văn, nhưng gốc rễ văn hóa dân gian quê nhà vẫn sâu đậm trong tâm hồn ông. Tình yêu và sự gắn bó với những con người bình dân trong tâm hồn Phạm Quang Nghị theo năm tháng không hề phai nhạt.

Quê nhà trong tâm tưởng Phạm Quang Nghị hiện lên rất đỗi thân thương, bình dị. Những điều tưởng chừng đơn sơ, mộc mạc nhưng đọng lại trong tâm hồn con người ta suốt cả cuộc đời. Và, có thể nói, quê nhà là hành trang tâm tưởng để lại dấu ấn sâu đậm nhất trong suốt chặng đường đời: "Làng tôi, đó là nơi tôi cũng như các anh, các chị, các em, các cháu đã được sinh thành. Và, cái điều thiêng liêng gắn bó máu thịt ngay từ thuở lọt lòng của mỗi chúng ta - ấy là nơi chôn rau cắt rốn! Từ giây phút đầu tiên cất tiếng khóc chào đời, chúng ta đã được hít căng lồng ngực những hương vị không thể nào quên của bầu không khí làng quê, phảng phất hương cau, hương bưởi; của mùi rạ mùi rơm được nắng; được lắng nghe những bản nhạc vô cùng thân thiết của làng quê qua tiếng gà gáy, tiếng chim hót rộn rã sớm mai; tiếng trâu bò lộc cộc về chuồng buổi tối và tiếng người gọi nhau ngoài ngõ xóm mỗi ngày… Làng tôi, có những bến sông lung linh sóng nước. Có gió nồm nam mát rượi khi trăng lên. Có bãi bờ ngô, dâu dệt một màu tươi xanh làm đẹp bờ Nam sông Mã".

Phạm Quang Nghị trân quý những kỷ niệm tươi đẹp của làng xưa thuở hàn vi. Viết về làng mình, tác giả bộc lộ bằng một giọng văn hiền hòa, từ tốn, pha lẫn chút dìu dặt vấn vương; cơ hồ lưu luyến những ngày thơ bé “lung linh sóng nước” bên dòng sông Mã. Trong niềm thương tưởng quê nhà, hẳn độc giả cũng nhận ra hằng số chung trong mỗi con người chúng ta. Đó là mối liên hệ máu thịt với nơi mình sinh ra; tâm thế nơi mình chào đời chính là tâm thế con người sống giữa cõi trời đất. Dẫu trải qua hành trình rất dài, đồng hành cùng vận mệnh đất nước nhưng hơn hết không có gì lưu luyến tâm hồn tác giả cho bằng phong vị đơn sơ, mộc mạc chốn quê nhà.

Những ai từng nếm trải cảnh bom đạn cày xới mảnh đất quê, chắc sẽ hiểu nỗi lòng rướm máu trước cảnh quê nhà tang tóc, chết chóc, đổ nát: “Những tia chớp cùng với những tiếng nổ chát chúa chói tai làm rung chuyển mặt đất... Xung quanh tôi chỗ nào cũng nghe tiếng người kêu khóc, gào thét thảm thiết. Một cảnh tượng thật là hãi hùng bày ra trên mặt đất. Đi giữa ngôi làng thân thuộc của mình mà cứ ngỡ như tôi đang bước vào một nơi xa lạ. Cảnh vật trong làng bị biến dạng đến mức khó nhận ra. Cây cối gãy đổ ngổn ngang. Nhiều ngôi nhà đổ sập hoặc bị tốc mái. Những hố bom sâu hoắm cùng với bùn đất, gạch ngói vương vãi khắp nơi. Dọc triền đê, người chết, người bị thương cùng với trâu, bò, lợn, gà chết la liệt” (tr.54-55).

Đọc trang viết của Phạm Quang Nghị, người đọc thấm thía sự khốc liệt của chiến tranh và giá trị của hòa bình. Cũng bởi vậy, ngay từ khi còn cắp sách đến trường, ông đã ý thức sâu sắc về vận mệnh quê hương đất nước, ý thức sâu sắc về nghĩa vụ và trách nhiệm “nam nhi vị liễu công danh trái”. Tình nhà, nghĩa nước kết tạo nhận thức thời đại ở tâm hồn ông: “Thật lạ, vào những lúc lòng đầy tâm trạng, vui hay buồn tôi thường nhớ nhà. Nhớ mẹ. Thường mơ gặp ông nội và hai đứa em gái đã chết trong trận bom ở làng. Nỗi nhớ bâng khuâng, hình bóng người thân cứ hiện lên, nửa như mơ, nửa như thật cứ quyện vào nhau. Có khi tỉnh rồi mà không nghĩ những người vừa gặp là trong mơ. Tôi muốn thốt lên tiếng gọi “mẹ ơi, mẹ”. Giữa rừng khuya, nước mắt không trào ra nhưng trong lòng se sắt, bồi hồi. Trằn trọc đảo người trên cánh võng” (tr.208). Đừng nghĩ rằng khóc là yếu lòng và cũng đừng nghĩ rằng, nước mắt không trào ra thì môi không mặn đắng!

Sau bao năm xa quê để học tập, chiến đấu, làm việc, nghỉ hưu, Phạm Quang Nghị trở lại quê nhà bằng tất cả sự hồ hởi, niềm phấn khởi... ùa vào vòng tay thương yêu của gia đình, chòm xóm. Phạm Quang Nghị vẫn là đứa con của làng Hoành, là bạn của “đám trẻ chăn bò, cắt cỏ” từ thời thơ ấu, nay đã lên chức ông bà, trên đầu đều hai thứ tóc, vẫn nhớ dây cày hồi mười bốn tuổi với ông cố Chánh, ông Mạn, anh Thược, chị giáo Khanh, chị Hảo…, vẫn như đang sống ở tuổi ấu thơ những ngày chạy mót lúa trên đồng quê nhà. Ông ngập tràn xúc động, xin một chén rượu sum vầy mà ông - đứa con của làng, suốt mấy mươi năm khát khao chờ đợi! “Trở về quê trọn tình làng nghĩa xóm, tôi cảm thấy một sự ấm áp xen lẫn thiêng liêng, hạnh phúc, bồi hồi thật khó tả. Quá khứ là cả một chặng đường dài với biết bao gian nan thử thách. Từ những năm tháng tuổi thơ chăn bò, cắt cỏ cho tới lúc trưởng thành, kỷ niệm của một đời người với biết bao buồn vui nói sao hết được. Với tôi hôm ấy là một ngày vô cùng đặc biệt. Tôi được đón nhận những tình cảm thắm thiết và thân thương của bao người” (tr.629).

Ngày họp mặt gia đình, Phạm Quang Nghị vẫn thấy như mình còn bé lắm, như thuở còn trong vòng tay chăm sóc thương yêu của mẹ. Từng bước trên đất quê đậm hương nhà, bồi hồi, ông nhớ mẹ: “Cầm ly rượu trên tay đi chào hỏi mọi người, trong ngôi nhà thân yêu, tôi như thấy hình ảnh mẹ tôi luôn hiện lên trước mắt. Tôi như đang nhìn, đang nghe những lời mẹ ru, những câu chuyện mẹ kể thì thầm những đêm trăng năm xưa. Tôi nhớ rõ từng lời, từng cử chỉ ân cần dạy bảo của mẹ. Nhớ cái hôm mẹ cố kìm nén những giọt nước mắt buồn để ngồi rang muối, làm ruốc trước ngày tôi lên đường vượt Trường Sơn ra mặt trận… Người mẹ một đời lo toan, nhọc nhằn, vất vả. Người mẹ suốt một đời thầm lặng hy sinh. Sức lực của mẹ dường như mong manh và yếu ớt, nhưng công lao và nghị lực của mẹ thì vô cùng lớn lao, không sao đo đếm được. Mẹ là người luôn bên cạnh, dắt dìu từng bước đi của tôi từ lúc còn chập chững cho tới khi tôi lớn khôn, trưởng thành. Và tôi tin, tôi cảm nhận trong lúc này và mãi mãi, mẹ vẫn luôn ở bên tôi. Người sẽ chở che cho tôi đi suốt cuộc đời” (tr.629-630).

Dù nặng lòng thương mẹ và quê nhà, Phạm Quang Nghị vẫn quyết tâm lựa chọn chốn sa trường để được trọn nghĩa với đất nước. Ngày đi: “Chào mẹ con đi để được làm người”. Ngày về, Phạm Quang Nghị gọi thầm: “Mẹ ơi mẹ, con đang về với mẹ đây!”. Dù ở đâu, làm gì, Phạm Quang Nghị luôn gắn chặt lòng mình với quê nhà, với tình mẹ thiêng liêng! Và cao hơn hết, là tình yêu Tổ quốc.

Nguyên Bí thư Thành ủy Hà Nội Phạm Quang Nghị ký tặng sách.

Đất nước: Gian lao và anh dũng

Kháng chiến chống Mỹ cứu nước đang ở vào giai đoạn ác liệt nhất! Chàng sinh viên họ Phạm vừa hoàn thành năm thứ III Khoa Lịch sử, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội đã đáp lời sông núi: Xếp bút nghiên, cầm súng! Tác giả tập tự thuật đi vào cuộc chiến ở lứa tuổi đôi mươi, tâm hồn sục sôi nhiệt huyết và sự quyết tâm. Nhưng “chiến tranh không phải trò đùa”! Chiến tranh thực sự “đã khiến con người ta dạn dĩ, can đảm và tháo vát hơn” như chính lời thổ lộ của Phạm Quang Nghị. Trui rèn qua bom đạn chiến trường, tâm hồn người trai trẻ như thép đã tôi. Chỉ mới qua một năm (từ 15-4-1971 lên đường ra trận tới tháng 5-1972), Phạm Quang Nghị trưởng thành và dày dạn. Nhớ hồi mới rời mái trường đại học đi vào chiến trường miền Nam, mấy ai không tránh khỏi bỡ ngỡ. “Chúng tôi đã tới nơi gọi là bãi khách, trạm dừng chân qua đêm của bộ đội. Chỉ mới cách đây mấy giờ thôi mà mọi sinh hoạt phải hoàn toàn thay đổi. Ở Cự Nẫm tuy sát chiến trường nhưng vẫn là hậu phương miền Bắc. Còn ở đây là Trường Sơn. Dường như việc gì cũng mới lạ. Ai nấy vội vã tản ra tìm nơi mắc võng… đèn pin soi phải bọc qua lớp khăn mùi xoa cho bớt sáng nhằm phòng tránh máy bay địch. Ai nhỡ tay lia ánh sáng lên cao một chút là lập tức hàng chục tiếng đồng thanh quát to: “Đèn thằng nào đấy? Muốn chết cả lũ à?”” (tr.106).

Chỉ một năm sau đó: “Chúng tôi ở trong một ngôi nhà vắng chủ giáp hai mặt đường. Đề phòng địch còn cài người lại, hoặc thám báo biệt kích từ trong rừng ban đêm lẻn về tập kích, ban ngày chúng tôi sinh hoạt ở nhà này nhưng tối lại ngủ ở nhà khác. Sau thời gian dài sống ở rừng, ngủ võng đã quen, bây giờ có giường, có nệm nhưng cả mấy anh em vẫn phải tìm cột để mắc võng” (tr.177-178).

Thay đổi để trưởng thành hơn, nhưng có một điều ở Phạm Quang Nghị vẫn không thay đổi: Đó là tâm hồn nhạy cảm, tình thương dành cho con người và cũng thương những con vật điêu linh trong lửa đạn! Qua lời kể của Phạm Quang Nghị, bạn đọc trẻ tuổi hôm nay khó mà hình dung nổi “vượt qua giới hạn chịu đựng của con người” là như thế nào! “Chiến tranh vô vàn tình huống khốc liệt, dù ai đó có giàu trí tưởng tượng đến đâu cũng không thể lường hết được những nỗi thống khổ kinh hoàng. Chẳng những nó vượt qua giới hạn chịu đựng của con người mà đến cả loài vật cũng lâm vào tình cảnh chết đói, chết khát một cách tuyệt vọng, vô cùng đáng thương. Con người và con vật trong chiến tranh không mấy khi được hưởng một cái chết bình thường như muôn loài được sinh ra trên Trái đất. Vâng, đúng thế! Không mấy ai may mắn được chết bên trong một nếp nhà, trên giường chiếu hay trong vòng tay yêu thương, nâng niu của những người đang sống. Những cái chết luôn đến một cách bất ngờ, người sống và người chết đều không ai biết là sẽ chết” (tr.179-180).

Thế nhưng, sự khốc liệt của chiến tranh không làm ông sợ hãi, mà chỉ thổi bùng lên khát vọng hòa bình trong tâm hồn của Phạm Quang Nghị và thế hệ của ông. Thường trực ở giữa lằn ranh mong manh: Sống và chết nhưng ông vẫn nhìn thấy hình ảnh đàn chim câu từ phía chợ Phước Lục bay dưới bầu trời xanh nghiêng bóng nắng chiến hào, “Bầy chim nhởn nhơ chạy tung tăng trên con đường đỏ thẫm, theo bước những người chiến sĩ, vai vác súng, lưng mang bồng” (Trích Nhật ký – tr.177). Chấp nhận giới hạn vượt mức chịu đựng của con người để có cơ hội làm người - một con người của đất nước tự do! Đó cũng là lời chào của Phạm Quang Nghị dành cho mẹ thân yêu trước khi lên đường ra trận. Ý nghĩa hai chữ “gian lao”, hai chữ “hy sinh”, kỳ thực còn lớn hơn nội hàm vốn có của nó! Và, những khi lời nói không thể lột tả hết hình tượng đất nước trong chiến tranh, Phạm Quang Nghị đã cất lên tiếng thơ. Lời tự thuật xen lẫn nhiều bài thơ, khiến cho câu chuyện vừa cụ thể lại vừa hàm súc, tái hiện một thời oanh liệt của những chàng trai, cô gái rời làng quê xa gia đình ra đi vì đất nước.

Bài thơ Phía sau mặt trận:
Buổi sớm mai
Ở phía sau mặt trận
Tôi không nghe những loạt đạn AK
Không nghe tiếng reo hò
Của những người bộ binh xung kích
Và không nghe ầm ầm vòng xích
Của xe ta mở cửa công đồn.
Mặt trận phía sau
Nghe tiếng pháo gầm
Từng đợt,
Từng đợt,
Dập dồn,
Dũng mãnh,
Những loạt đạn tấn công
Nung đỏ nòng thép lạnh
Chớp sáng lòa, sấm sét của miền Đông
Giáng lên đầu thù trong thị xã Bình Long.
*
Chiều về,
Khẩu AK nhấp nhô trên vai người chiến sĩ
Bụi chiến trường nhuộm mỗi bước đi
Từng khuôn mặt lấm lem đất đỏ
Bộ đội trở về hăm hở
Dắt theo lũ tù binh cúi mặt, cúi đầu.
*
Mặt trận ở phía sau
Là đường về chiến thắng!”

(Trích từ Nhật ký, 6-1972)

Và, từ trang tự thuật của Phạm Quang Nghị, đất nước hóa thành thơ. Sống trực tiếp trong những năm tháng ác liệt, đất nước trong thơ của Phạm Quang Nghị (được ghi lại dưới hình thức nhật ký) hẳn nhiên không thiếu khí thế hào hùng, bất khuất; thế nhưng điều đáng chú ý hơn, chính là những mầm xanh mọc lên trong tâm hồn thi ca Phạm Quang Nghị giữa cảnh tàn hoang bom đạn, chết chóc, bi thương. Đó là những mầm xanh thi ca hiếm hoi, như khẳng định cuộc chiến đấu dù ác liệt như thế nào cũng không thể hủy diệt được mầm sống trên đất nước Việt Nam. Con người Việt Nam hăng hái và “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”, niềm tin mãnh liệt và niềm khát sống yêu đời vẫn cháy bỏng trong tâm hồn mỗi người chiến sĩ.

Trong nhật ký bằng thơ của Phạm Quang Nghị, độc giả có thể dễ dàng tìm thấy cỏ rất xanh và bầu trời bát ngát. Có thể nói, giữa bối cảnh chiến trường đang hồi ác liệt, bài thơ mở đầu với câu “Ơi dòng sông Bé miền Đông” như một tiếng gọi thân thương và hồn hậu. Một trong những bài chân thực, xúc động và đẹp đẽ về mảnh đất miền Đông Nam Bộ "Gian lao mà anh dũng"!:

Ơi dòng sông Bé miền Đông,
Một dải xanh trong chảy qua miền thương nhớ.
… Đất giải phóng con sóng reo hớn hở
Một dòng trôi lấp lánh nắng hè
Thắng trận về lớp lớp quân đi
Nao nức cả bờ tre xanh mát.
*
Em trở lại nghe lòng vui dào dạt
Vượt đường dài suối tóc đẫm mồ hôi
Sông nước gương trong như mắt em cười
Xanh thẳm một khung trời cao rộng.
Đôi bờ thắm bóng tre kỷ niệm
Và dòng sông sáng rực niềm vui
Đẹp biết bao trong mắt em cười
Nguyên vẹn một dòng xuôi êm ả.
*
Miền Đông mùa này nắng lửa
Sông Bé về mát rượi một dòng xanh

Rừng Phước Long, tháng 5-1972 (tr.203-204)

Một đặc điểm khác, trong nhật ký bằng thơ của Phạm Quang Nghị, chính là chiều kích của không gian nghệ thuật. Bởi lẽ, tác giả sử dụng nhiều lần hình ảnh “bầu trời” và “ánh sáng”. Chiều kích không gian rộng lớn, khoáng đạt, tươi tắn, trong lành…, gợi ra cảm thức vui tươi, náo nức và tin tưởng. Chẳng hạn, như bài thơ Lộc Ninh ta đó được viết sau khi Phạm Quang Nghị rời Lộc Ninh về R.

Lộc Ninh ơi,
Ta ước ao một lần trở lại
Thăm phố nhỏ trên sườn đồi thoai thoải
Nắng tinh khôi thắm đỏ những bàn chân
Thăm đường quen và ôn lại chiến công
Ngắm đất trời sáng trưng lộng lẫy
Con phố nhỏ đang đầu mùa mưa dậy
Tình miền Đông, đất đỏ níu chân người
Trên đường về mỗi bước mỗi niềm vui.
*
… Tháng tư về thả mưa quét bụi
Trời miền Đông cao xanh vời vợi
Lộc Ninh chan hòa nắng mới bừng soi
Náo nức quân đi, lấp lánh tiếng cười
Tháng tư, tháng đổi đời, vui lắm.
*
… Giải phóng rồi,
Lộc Ninh giải phóng
Mùng bảy tháng tư phố xá sáng màu cờ
Nắng rất vàng cờ đẹp ngỡ trong mơ
Cờ xanh đỏ sao vàng tung bay trên nóc phố
Cánh cửa mở như lòng người rộng mở
Phố nhỏ dâng hoa, giải phóng tiến quân về
Biết bao điều năm tháng chỉ được nghe
Nay đã thấy, quân đi lớp lớp
Bộ đội của mình chân đi dép lốp
Súng trong tay

Nụ cười nở trên môi (tr.201-202).

Nguyên Bí thư Thành ủy Phạm Quang Nghị vui mừng lắng nghe cố Thiếu tướng Trần Doãn Kỷ kể lại những câu chuyện về thời kỳ kháng chiến trong chuyến thăm một số gia đình, cá nhân tiêu biểu trên địa bàn thành phố Hà Nội nhân dịp kỷ niệm 40 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 - 30/4/2015). Ảnh: An ninh Thủ đô

Lời tự thuật của Phạm Quang Nghị, không chỉ có âm vang hào hùng của chiến trận, mà còn hiện lên một cách bình dị, chân thực hình tượng đất nước; nhất là hiện lên cùng những con người rất đỗi mến thương: “Về R, có những phút ngồi trên cánh võng đung đưa, ngước nhìn lên khung trời, với những tán cây nắng loang trên ngọn lá, tôi lại nhớ Bù Đốp, nhớ Lộc Ninh. Nhớ dòng sông Bé miền Đông, nhớ người con gái có tên là Tằm, là y tá nhưng hằng ngày em vẫn băng rừng, vượt suối tham gia đi tải gạo, cùng các anh trong đơn vị. Mái tóc xanh dài ướt đẫm mồ hôi. Em bước thoăn thoắt trên con đường rừng quanh co, nhỏ hẹp với chiếc bồng gạo nhấp nhô trên lưng. Tôi bước theo sau, cố đi cho thật nhanh để kịp nghe em kể chuyện, trong lòng thấy cảm phục, mến yêu em vô cùng” (tr.202-203).

Đất nước của Phạm Quang Nghị không phải hình tượng một đất nước chung chung, cao ngất như tượng đài uy vệ; ngược lại, đất nước dưới ngòi bút của ông là những con người sống động, đang sinh hoạt và chiến đấu…, từng sống một thời như thế, chắc hẳn sẽ thao thức trăn trở như bao đợt sóng ký ức ào ào trở về. “Đêm khuya. Nằm treo trên cánh võng mong manh. Bốn bề vắng lặng. Một sự vắng lặng, yên ả gần như là tuyệt đối của rừng đêm. Chim chóc, muông thú trong rừng cũng ngủ say... Ngọn gió cũng đã ngừng lay động... Lúc này chỉ có nỗi nhớ trong lòng tôi là cồn cào, cuồn cuộn dâng trào...”. Đọc những lời kể của tác giả tập tự thuật, người đọc cảm nhận hình như đang nghe tiếng xào xạc lá rừng Trường Sơn, nghe ra tiếng bước chân giẫm lên lớp lá khô trên con đường rừng quanh co, khúc khuỷu. Đó là thanh âm của đất nước chúng ta trong những năm tháng chống quân xâm lược.

Suốt hành trình tham gia kháng chiến, mỗi nơi từng sống và chiến đấu đều lưu lại dấu ấn trong tâm tưởng Phạm Quang Nghị. Những mảnh ghép đó hợp lại thành hình tượng đất nước rộng lớn. Từ Trường Sơn, ở R, đến vùng Đồng Tháp Mười, rồi Sài Gòn..., đến đâu, Phạm Quang Nghị cũng kịp lưu giữ lại bóng hình vùng đất và con người nơi ấy qua những trang văn. Trong đó, mảnh đất Hữu Đạo để lại dấu ấn khó phai trong lòng ông. Cảm nhận trước tiên của ông về vùng đồng bằng sông Cửu Long (khi nhận nhiệm vụ về đồng bằng) là vùng đất trù phú, tươi tắn, phong phú sản vật và nét đẹp văn hóa đậm đà.

Về đồng bằng lắm cá nhiều tôm, thả sức mà ăn trái cây, uống nước dừa xiêm ngọt lịm… Về đồng bằng rượu đế thơm mềm môi… Về đồng bằng, đủ thứ sản vật đặc sắc, ngon nức tiếng nơi miệt vườn Nam Bộ. Về đồng bằng, lắng nghe những làn điệu dân ca ngọt lịm… Nhưng, về đồng bằng ngày ấy nó gợi lên rất nhiều hiểm nguy. Không chỉ là gian khổ, điều ấy đương nhiên rồi, mà là sống chết, hy sinh đang rình rập, đợi chờ ở phía trước từng giây, từng phút (tr.206).

Ở Phạm Quang Nghị luôn tồn tại cái nhìn đa chiều như vậy. Nhận thức hiện thực cuộc chiến đan cài vào nhận thức vẻ đẹp đất nước. Hai luồng suy nghĩ này tạo thành dòng chảy trong nội tâm tác giả. Dòng tâm tưởng thổi bùng thêm niềm khát khao hòa bình cho đất nước.

Trong hình tượng đất nước, dấu ấn Đồng Tháp Mười chiếm dung lượng không hề nhỏ, nếu như không nói là rất sâu đậm. Biểu hiện của việc này là nhiều trang nhật ký còn lưu lại. Tác giả tập tự thuật miêu tả khá tỉ mỉ, chi tiết, cụ thể về cuộc sống, lao động, chiến đấu của con người ở vùng châu thổ này. Đó là, những năm tháng quần thảo cùng quân địch, áo quần, thân thể người không khi nào ráo nước.

“Đồng nước mênh mông, bốn phía nhấp nhô đầy tràm. Mùa này đường dây băng qua Đồng Tháp Mười nước ngập trên dưới đầu gối. Năn mọc dầy, kín mặt nước, người đi sau theo lối nước vẩn đục của bước chân người đi trước. Máy bay địch nhằm vào những lối mòn mà xối đạn. Những khóm tràm bị bật gốc, đất đen bị cày nát, lội vào là thụt sâu. Nhiều người thụt vào hố đại bác ướt tới ngực. Những gốc tràm bị địch đốt trong mùa khô, bây giờ trồi lá non. Chân đạp vào đau nhức” (tr.211).

Cũng như ở quê nhà, tác giả tập tự thuật không khỏi đau xót trước tình cảnh đất nước bị bom đạn tàn phá. Những vạt đồng tươi thắm, xanh non, màu mỡ bị bao phủ bởi niềm lo âu, thấp thỏm. Phạm Quang Nghị thương mảnh đất quê nhà bao nhiêu thì cũng đã dành cho người dân vùng ven bấy nhiêu. Ông thường ít thuật chuyện mình, chỉ kể lại chuyện người. Bởi, ông cảm thông sự chịu đựng của người dân trong chiến tranh. Sau ba năm bình định, hàng trăm cuộc càn, hàng trăm lần pháo cày đạn xới. Những gì hiện lên trong ánh nắng ban ngày chẳng đủ nói lên rồi sao? Mảnh đất vùng ven lộ 4 của Mỹ Tho tươi mát, màu mỡ là vậy mà giờ đây, người dân Tân Hội khó kiếm ra một thân cây trâm bầu dựng chòi hoặc bắc làm cầu ngang qua con mương nhỏ. Đêm về khuya, sâu thẳm, không một tiếng gà định khoảng thời gian. Quân thù đã bao lần vặn cổ những con gà cuối cùng trong xóm ấp. Chỉ có những ngọn đèn soi lối vào hầm tránh pháo thao thức trong đêm. Những quầng sáng lặng im đó nói với những người lần đầu về vùng ven bao điều sâu thẳm của sự chịu đựng gian lao và sự hy sinh, gan góc của người dân (tr.224).

Chiến tranh đã reo rắc đến tận cùng đau thương mà đất nước và dân lành phải gánh chịu. Có những đau thương khó lòng bôi xóa. Cách khắc họa của Phạm Quang Nghị thường xuất phát từ những chi tiết sinh động, tức thời. Rồi, sau đó, ông tô thắm trang viết bằng rung cảm, xúc động chân thành. Chính điều này lay động tâm hồn người đọc. Chỉ có sự chân thành mới khiến cho người đọc, nhất là bạn đọc trẻ hôm nay, cảm nhận sâu sắc đau thương, mất mát của đất nước trong chiến tranh.

Song, không phải vì vậy khiến hình tượng đất nước trong trang viết của Phạm Quang Nghị phủ màu u ám. Bên cạnh gian khó và những mất mát, tác giả tập tự thuật còn chú ý đến vẻ đẹp vùng đất Nam Bộ. Từ chỗ phát hiện, ông đã yêu mến và hòa mình vào cuộc sống con người nơi đây, cùng làm, cùng ăn, cùng ở. Sống, lao động, chiến đấu gắn bó với bà con, đó là quãng thời gian để lại những kỷ niệm vô cùng đáng nhớ trong đời chinh chiến của ông.

"Tôi thuộc dân “rau muống” chính hiệu nhưng sống với bà con cơ sở nhiều nên bây giờ rau gì đồng bào ăn được tôi đều ăn theo, chả cứ là giá sống. Khổ qua, bông súng, đọt lộc bình, cây tai tượng, bông điên điển, trái cóc, trái mận, trái xoài xanh và đủ các thứ lá bứt ở trong rừng, thứ biết tên, thứ không biết tên, ăn sống, ăn luộc, nấu chua. Rồi đến các thứ con, to như “ông bồ” (voi), hươu, nai, mễn, kỳ đà, trăn, rắn, rùa, cóc, chuột… Bé như con tép, con tôm, trứng kiến…, hết thảy mọi thứ anh em ăn được là tôi đều gắng ăn theo. Xét về góc độ văn hóa ẩm thực, tôi xứng đáng được bà con yêu mến gọi là “con em của mọi miền đất nước”… Có lẽ bởi thế, từ xưa trong trăm ngàn thứ học, các cụ dạy mở đầu là “học ăn”. Mà tôi nghiệm ra, học ăn cũng phải chăm chú quan sát, lắng nghe... và cũng đòi hỏi phải phấn đấu, cố gắng. Đúng thế không mọi người? Làm thịt rắn chỉ là câu chuyện nhỏ. Sau này, mỗi khi ăn bánh đa phơi sương Trảng Bàng cuốn với thịt heo, rau rừng, tôi cuốn còn khéo hơn nhiều cô lễ tân, đầu bếp" (tr.271).

Ông Phạm Quang Nghị những ngày ở chiến trường.

Dọc đường chiến tranh, Phạm Quang Nghị từng đến Bù Đốp, Lộc Ninh, Hữu Đạo, Thanh Điền... Ở mỗi nơi, ông lại có kỷ niệm riêng và ghi nhớ đặc trưng vùng đất, con người nơi ấy. Đất nước luôn hiện lên cùng hình bóng những con người. Bởi vậy, độc giả hình dung về đất nước trong lời tự thuật của Phạm Quang Nghị là một hình tượng rất trẻ trung, giàu sức sống, đầy nghị lực và ý chí kiên cường chiến đấu. Những con người ấy lồng vào bóng hình quê hương, hòa vào vận mệnh dân tộc. Dẫu chỉ là những con người với sức vóc nhỏ bé, nhưng họ đã góp phần không nhỏ khiến cho hình ảnh đất nước trở nên vĩ đại, lớn lao. Đó là, những em giao liên, tuổi chừng 15; thằng Út, tuổi đang 14; bé Tư tuổi chừng mười sáu, đó là những người cán bộ, du kích vùng ven thông minh, gan dạ và còn rất nhiều những con người bình thường đã cùng góp sức mình vào tượng đài đất nước. Ta chợt nhận ra: Đất nước trong trang viết Phạm Quang Nghị sao mà giản dị, mến thương và gần gũi đến vậy!

Đất nước thống nhất, Phạm Quang Nghị và những người cùng thế hệ ông đã hoàn thành trách nhiệm lịch sử - thời đại, trách nhiệm của một thanh niên đối với đất nước. Ngày ra đi sẵn lòng, ngày trở về nhẹ lòng, trong ba lô chỉ có vài món đồ cũ kỹ cùng rất nhiều kỷ niệm với vùng đất phương Nam. Dòng người rời bến Bạch Đằng ai cũng mang theo túi xách, túi du lịch, valy. Chỉ có mình tôi vẫn đeo chiếc ba lô bộ đội. Hình ảnh ngày đi và ngày về không khác nhau là mấy. Có khác chăng chiếc ba lô của tôi hôm nay nhẹ hơn chiếc ba lô ngày vượt Trường Sơn. Và nó đã bạc màu theo năm tháng (tr.341). Khoảng thời gian từ 15-4-1971 đến 9h35 sáng ngày 21-9-1975, từ ngày đầu tiên lên đường đi B cho tới khi lên tàu trở về quê cũ, Phạm Quang Nghị đã đi dọc chiều dài đất nước, lưu lại nhiều dấu ấn đáng nhớ, để lại nhiều kỷ niệm đáng quý và dường như tất cả “gia tài” của ông lại được chứa trong một chiếc ba lô bộ đội đã bạc màu chiến trận!

Ngày đi vượt núi băng rừng,
Ngày về, vượt biển trùng trùng đại dương (tr.342).

Và, trong cái ba lô bộ đội đã bạc màu chiến trận không ai có thể ngờ, cái quý giá nhất lại là những cuốn nhật ký chiến trường, là… rất nhiều nghĩa tình sâu nặng, vấn vương!

Trần Bảo Định