Đình Yên Phú: Từ bến sông tới phố hàng

Từ xóm chài đến bến sông thuyền buôn nhộn nhịp

Trong sách Hà Nội nửa đầu thế kỷ XX của cụ Nguyễn Văn Uẩn (1912-1991), cho biết dấu tích cổ xưa quanh khu phố Hàng Lược, Hàng Mã, Hàng Cót, Hàng Rươi, nằm quanh bến sông Tô Lịch, khi ấy sông vẫn rộng, thuyền mành xứ Nghệ từ sông Hồng đi sâu vào tận Phủ Từ, nơi con sông dừng lại hào nước bao quan tường Thành Hà Nội xưa. Ta có thể tưởng tượng được cảnh thuyền bè nhộn nhịp gữa hai bên bờ phố xá sầm uất. Chỉ một đoạn sông ngắn mà trên bờ có tới năm ngôi đền miếu đình chùa và mấy chỗ họp chợ.

Bộ sách Hà Nội nửa đầu thế kỷ XX của tác giả Nguyễn Văn Uẩn, bản in năm 1995. Bộ sách được chia làm 6 quyển, dựa trên các khu vực của thành phố. Mỗi quyển có một bài mở đầu nêu những đặc điểm riêng của khu vực nói trong tập sách và các phần, chương theo đặc điểm địa lý và dân cư. Ảnh: Oreka.

Bản đồ Hà Nội 1873: Khu phố vốn là bến sông Tô Lịch từ sông Hồng vào con hào bao quanh Thành Hà Nội xưa với các đình, đền: (1) Đình Phủ Từ, số 19 Hàng Lược thờ Tứ vị Hồng Nương. Đền chính ở Cửa Cồn, huyện Quỳnh Lưu, Nghệ An; (2) Đình Vĩnh Trụ 59, số 59 Hàng Lược, cũng thờ Tứ vị Hông Nương. (3) Đình Yên Phú 17 Hàng Rươi và 56 Hàng Mã; (4) Đình Ngũ Giáp, số 52 Hàng Cót, có bài vị thờ Lý Tiến; (5) Đền Tam Phủ, số 54 Hàng Cót thờ Liễu Hạnh và chư vị. Ảnh: Tác giả

Di tích cũ ở khu vực này có Trại Tiên Ngư (có nghĩa là cá tươi), vốn nơi đây là xóm chài cũ, có nghề đánh cá, cung cấp cá tươi cho cả vùng. Tương truyền nơi đây đã sinh ra Lý Tiến – ngài là một vị tướng thời Hùng Vương thứ 6, cầm quân đi đánh giặc Ân, bị trọng thương đã gắng gượng về tới quê nhà mới ngã xuống. Ông được thờ làm Thành Hoàng ở 20 nơi tại đồng bằng Bắc Bộ.

Trên phố Hàng Cá có hai nơi thờ ông tại Đình Đồng Thuận (số nhà 27 Hàng Cá) và Đền Đồng Thuận tại ngã tư Hàng Cá – Chả Cá (số 11 Chả Cá), do xây trên đất đất thôn Đồng Thuận, tổng Hậu Túc (sau đổi là tổng Đồng Xuân), huyện Thọ Xương cũ, là đình thôn khác thuộc tổng Đồng Xuân cũng thờ ông.

Đình Đồng Thuận thờ Lý Tiến tại số nhà 27 Hàng Cá dịp tết. Ảnh: Facebook Nguyễn Huân.

Đình Đồng Thuận và nhịp sống đô thị. Ảnh: Nguyễn Thế Sơn

Con dân đất Việt xưa cư ngụ bên bến sông, làng chài thì thường thờ ngài Lý Tiến là Thành Hoàng. Vì cuộc sống bà con trông nhờ vào tự nhiên, ước mong có đủ ăn từ con cá, lá rau, hạt lúa đều dựa vào mưa thuận gió hòa, không bị bệnh tật, lũ lụt, gió bão, giặc giã đe dọa… nên dân làng thờ phục Ngài là thần linh che chở, các đời vua lại có sắc phong thêm phần uy nghiêm. Các thôn xóm bên bến sông Tô Lịch – thành Thăng Long xưa thờ ngài cũng theo lệ ấy.

Đền Đồng Thuận tọa lạc tại ngã tư Hàng Cá – Chả Cá. Ảnh: Phan Hữu Lập

Từ thế kỷ 16-19, việc giao thương buôn bán giữa Thăng Long với các nơi bằng đường thủy dần phát triển, các thuyền mành theo cơ gió từ miền Thanh Nghệ ra Thăng Long trao đổi sản vật thường xuyên, chuyện buôn bán cũng đối mặt với những thách thức mới: cầu mong mua may bán đắt, qua sông vượt biển thì mong sóng yên biển lặng, tránh được thiên tai cướp bóc… nên có thêm tín ngưỡng vay vốn các vị thần bảo trợ.

Mỗi lần xuất bến thì cầu xin vay vốn (tượng trưng) từ các vị thánh, các ngài cho vay và nhận lại cả vỗn lẫn lãi cho từng chuyến đi. Các lễ nghi tại các đền phủ trên các bến sông, dưới các thuyền buôn rất thành kính.

Từ chợ bến sông đến phố hàng ngang dọc

Đầu thế kỷ 19, sông Tô Lịch cạn dần rồi bị lấp hẳn năm 1886 đồng thời với hào nước bao quanh thành. Khu chợ bến sông chưa thành đường phố kết nối giữa trại lính trong thành và bãi sông Hồng – nơi các thuyền bè neo đậu và dân cư tá túc mỗi ngày một đông. Thôn Yên Phú thuộc tổng Đồng Xuân kề bên sông Tô Lịch ngày xưa nay có 3 con phố bao quanh là Hàng Lược, Hàng Mã và Hàng Rươi.

Đình làng Yên Phú trông ra 56 Hàng Mã và 17 Hàng Rươi. Người thôn Yên Phú vốn từ làng Đề Cầu – Cầu Nôm (Thuận Thành, Bắc Ninh) ra Hà Nội buôn bán đồ đồng rất thành đạt, họ xây đình ở Hà Nội và cả ở quê nhà. Ngôi đình Yên Phú đã hiện rõ trên Bản đồ Hà Nội 1873.

Đình làng Yên Phú xây lại năm 1923, cao 3 tầng với 3 chức năng khác nhau. Ảnh: Tác giả

Những phố hàng cũng có lúc thịnh lúc suy và tùy theo thời cuộc mà chuyển đổi. Người các nơi về quanh khu vực buôn bán đồ đồng và hàng mã, người gốc thôn Yên Phú vắng dần trên phố, còn ngôi đình cũng ít người làng hương khói. Năm 1923, dân phố cho chủ thầu thuê làm nhà 3 tầng, tầng 1 làm cửa hàng cho thuê lấy tiền lợi tức hương khói, tầng 2 cho thuê nhà ở, tiền thuê nhà thầu hưởng, tầng 3 dùng làm nơi thờ tự. Đình Yên Phú vẫn giữ lệ xưa, khi người làng và những người mới đến quanh phố vẫn tham gia vào lệ làng tế lễ, sóc vọng, hương ẩm… nhưng nhiều tục lệ mới cũ cũng theo thời thế mà đan xen.

Phố không còn sông, bến thuyền biến mất thì không còn cầu mong được mùa tôm cá hay xin thánh thần phù hộ cho thuận buồm xuôi gió. Hà Nội có nhiều đình trong phố, nhưng nhiều thị đình nằm trên phố vẫn theo hình thức đình làng xưa. Riêng đình Yên Phú có vị trí cao nhất trong các ngôi đình trong phố Hà Nội. Trên nóc đình cũng đã có chữ “An Phú linh từ”, đình vốn thở thành hoàng nhân thần thì đã chuyển sang nhiên thần nhiều năm rồi, nhưng ước mong dân thôn Yên Phú được bình an giàu có dù là nguyên cư hay ngụ cư đều muôn đời mong mỏi.

Đình làng Yên Phú ngày nay. Ảnh: Nguyễn Thế Sơn

Hàng Đồng, Hàng Mã nay đã khác xưa, phố phường đông đúc còn khác nhiều hơn. Thăng Long – Đông Đô – Hà Nội với những chu kỳ đổi thay diễn ra nhanh hơn nhưng mỗi khi qua phố, ngước mắt lên vẫn thấy mái cong ngôi đình Yên Phú vươn cao đã hơn một thế kỷ, giữa góc phố người xe ngược xuôi mà hồi tưởng những ngã rẽ từ xóm chài tới bến thuyền nhộn nhịp, từ bến nước mà thành những dãy phố. Không mấy ai biết đã từng có một con sông thuyền buôn xuôi ngược, góc phố đâu đó là bến nước cá tôm rộn ràng và xa hơn nữa người anh hùng đất Việt đã từng che chở cho con dân bến nước Long thành đã mấy ngàn năm rồi…

Trần Huy Ánh (Ủy viên Thường vụ Hội Kiến trúc sư Hà Nội)