Đổi mới sáng tạo sẽ tạo ra tương lai của xuất bản

Những khó khăn của ngành xuất bản những năm gần đây nói lên một điều là ngành xuất bản cần đổi mới, cần tư duy lại về sách.

Ngành xuất bản đang thai nghén để tái sinh. Ngành xuất bản sẽ có một hình hài mới để làm sách tốt hơn. Đây là giai đoạn nhiều đau đớn. Cái cần của chúng ta là sự thích nghi với môi trường thay đổi. Darwin đã nói: “Kẻ tồn tại không phải kẻ mạnh nhất. Kẻ tồn tại cũng không phải thông minh nhất. Giống loài tồn tại là thích nghi”.

Ngành xuất bản của chúng ta cần phải thích nghi với sự thay đổi của môi trường. Một lĩnh vực lâm vào khó khăn là khi nó đang bị thay thế bởi những tổ chức bên ngoài, mà lại chưa tìm ra được hướng đi mới. Khi có một cuộc cách mạng công nghiệp mới, sẽ xuất hiện những doanh nghiệp mới, sử dụng công nghệ mới để tạo ra các sản phẩm thay thế ở nhiều ngành, nhiều lĩnh vực.

Cách mạng công nghiệp lần thứ tư tạo ra chuyển đổi số, tạo ra một không gian mới là không gian mạng. Trong ngành xuất bản xuất hiện hàng loạt doanh nghiệp mới, chủ yếu là các doanh nghiệp công nghệ số, chưa từng làm xuất bản nhưng lại có sản phẩm thay thế xuất bản và chủ yếu là trên không gian mạng.

Vậy chúng ta sẽ ứng phó như thế nào? Bị lấy mất thì giành lại là phản ứng tự nhiên. Nhưng giành lại thì phải dùng công nghệ, nhưng công nghệ thì xuất bản lại không mạnh bằng các công ty công nghệ.

Dùng công nghệ mới để làm tốt hơn công việc không ở gian cũ thì không đòi hỏi công nghệ ở mức xuất sắc, có thể tự làm, nhưng ở không gian mới thì phải đòi hỏi công nghệ xuất sắc, nên hợp tác với công ty công nghệ thì khả năng cạnh tranh sẽ tốt hơn. Xuất bản phải hoạt động đồng thời ở cả hai không gian này. Không gian cũ với sự trợ giúp của công nghệ mới sẽ được mở rộng, nâng cao chất lượng, tăng năng suất lao động và không gian mới sẽ giúp cho xuất bản mở rộng thị trường và phát triển trong dài hạn.

Xuất bản thì vừa chính trị, vừa văn hóa, vừa kinh tế. Nhuần nhuyễn 3 yếu tố này thì xuất bản sẽ thành công. Chính trị thì sẽ có sự trợ giúp của Nhà nước, văn hóa thì có sự trợ giúp của nhân dân và kinh tế thì có sự trợ giúp của thị trường. Hãy khai thác và kết hợp thật khéo 3 cái này.

Người Việt Nam không đọc ít đi mà đang đọc nhiều hơn, nhưng họ có nhiều cách đọc hơn, kể cả cách đọc là không đọc, tức là hỏi qua trợ lý ảo, qua ChatGPT. Nhiều cách đọc hơn tức là không gian để xuất bản rộng hơn. Không gian để sáng tạo cũng vì thế mà rộng hơn rất nhiều. Xuất bản phải tìm đến những cách đọc khác nhau để tạo ra sản phẩm phù hợp. Độc giả ở đâu thì chúng ta phải đến đó.

Độc giả ở trên các nền tảng thì chúng ta phải đến các nền tảng số đó. Bởi vậy, đổi mới sáng tạo sẽ là câu chuyện chính của xuất bản. Đổi mới sáng tạo về cách làm, về cách làm sách, về cách phân phối sách, về các mô hình kinh doanh mới, về các mô hình hợp tác mới. Phải nghĩ rộng ra và thật rộng ra, phải mạnh dạn thử sai nhiều cái để tìm ra cái phù hợp cho từng nhà xuất bản. Trong bối cảnh này, mỗi nhà xuất bản phải có một bản sắc riêng. Đổi mới sáng tạo xuất bản sẽ tạo ra tương lai của xuất bản và sự sáng tạo ở đây là vô hạn. Bộ Thông tin và Truyền thông sẽ tiếp nhận để xử lý các sandbox cho ngành xuất bản.

Quyển sách thì vẫn là quyển sách, nhưng bây giờ là vô vạn hình tướng. Vô vạn hình tướng là cách để sách đến được hàng triệu người. Một quyển sách in có thể chỉ tiếp cận được hàng nghìn, chục nghìn, trăm nghìn người, nhưng hình tướng ngắn gọn và đa nền tảng có thể tới được hàng triệu người và nhiều hơn thế nữa. Và cũng vì thế mà giá trị của nó mang lại cho đất nước mình sẽ tăng lên.

Vậy là sách bây giờ có thể đi xa hơn trước đây rất nhiều. Xây dựng một nền tảng số làm sách cho các nhà xuất bản, cung cấp các công cụ tự động và thông minh cho người làm sách, từ khâu sáng tác, biên tập, sản xuất, giới thiệu truyền thông và phân phối đa nền tảng, làm ra nhiều phiên bản đa hình tướng của sách rồi đến thu nhập, thu thập phản hồi của người đọc, tương tác với người đọc, rồi người đọc cũng tham gia vào các công đoạn của sách.

Phân tích dữ liệu phục vụ riêng từng khách hàng theo hướng đối tượng, phân tích dữ liệu để phát hiện xu thế và vân vân. Một nền tảng số mở sẽ thu hút được nhiều nguồn lực để làm sách, có thể là vô tận. Vậy hãy mở cái “box” của mình, hợp tác, đặc biệt là hợp tác với các công ty công nghệ số là đề bài chính cho ngành xuất bản.

Gốc của sách là phương tiện truyền tải. Nếu có các phương tiện truyền tải mới trên môi trường số thì nên dùng. Gốc của viết sách là sáng tạo ra tri thức. Bây giờ có thêm các cách mới để sáng tạo tri thức, có công cụ mới để nhiều người hơn có thể sáng tạo và lan tỏa tri thức. Nhà xuất bản có thể trở thành một nền tảng cung cấp công cụ cho nhiều người viết sách, xuất bản, phân phối.

Gốc để phát triển sách, phát triển xuất bản là có người đọc, có nhiều người đọc, tức là có thị trường. Vậy chúng ta hãy bắt tay vào khuyến đọc. Chúng ta đã chuyển Ngày Sách Việt Nam thành Ngày Sách và khuyến đọc Việt Nam. Gợi ý này xuất phát từ ông Nguyễn Mạnh Hùng (Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng giám đốc Thái Hà Books).

Nhiều quốc gia có giờ đọc trong trường phổ thông. Những người có uy tín, chính trị gia, doanh nhân, văn nghệ sĩ, người nổi tiếng hãy đọc sách và tham gia giới thiệu sách. Vừa qua, Bộ Thông tin và Truyền thông đã chỉ đạo một số cơ quan báo chí lập lại chuyên mục “Mỗi ngày một cuốn sách” trên truyền hình, trên báo. Số sách mà mỗi người Việt Nam đọc trong một năm là không cao so với các nước trong khu vực và thế giới. Nhưng sách là tri thức, tri thức phải đến được mỗi người dân Việt Nam nhiều hơn thì đất nước mình mới có thể phát triển nhanh và bền vững. Xuất bản có nhiệm vụ nâng số bản sách trên đầu người ở Việt Nam.

Xuất bản cũng là kinh doanh. Kinh doanh thì phải có thương hiệu. Thương hiệu được tạo nên bởi sự khác biệt. Chúng ta có nhiều nhà xuất bản, mỗi nhà xuất bản phải có thương hiệu riêng của mình để không lẫn những nhà xuất bản khác. Nếu tất cả các nhà xuất bản giống nhau thì chắc chỉ cần một nhà xuất bản. Tìm ra điểm mạnh khác biệt của mình thì nhà xuất bản cũng sẽ tìm ra mô hình kinh doanh khác biệt của mình.

Kinh doanh thì cần giới thiệu, quảng bá. Các nhà sách đang nghèo sẽ thật khó khăn trong quảng bá. Các nhà mạng viễn thông Việt Nam có thể giúp xuất bản Việt Nam, giúp sách Việt Nam bằng cách mỗi tuần chuyển miễn phí một tin nhắn tới người dân về sách. Hành động này có thể nhỏ nhưng với sách thì lại là quá lớn. Vì để nhắn 4 tin trong một tháng tới 100 triệu người Việt Nam thì chi phí là không dưới 60 tỷ đồng, một năm là gần 1.000 tỷ đồng, nhưng các doanh nghiệp viễn thông Việt Nam sẵn sàng miễn phí.

Về một số khó khăn của xuất bản. Thứ nhất là thiếu đề tài. Thiếu là vì chúng ta nhắm vào best-seller. Best-seller là ở thị trường Tây, best-seller là bán được hàng triệu cuốn. Nhưng ở Việt Nam thì chưa chắc đã như vậy, best-seller chưa chắc đã phù hợp và chưa khi nào bán được 1 triệu cuốn.

Do vậy phải tiếp cận khác đi, phải biết thị hiếu người đọc Việt Nam, tức là phải biết thị trường Việt Nam, phải nghiên cứu thị trường, rồi phải đọc nhiều bản thảo để tìm ra bản thảo phù hợp. Cái phù hợp thì có khi là bản thảo rất rẻ, còn đã động vào best-seller thì giá rất cao. Sách có yếu tố văn hóa, văn hóa Đông Tây, văn hóa từng quốc gia, best-seller ở Mỹ thì chưa chắc đã là best-seller ở Việt Nam. Và chúng ta cứ chọn best-seller rồi về in ấn phát hành thì có nghĩa là chúng ta đã không làm thị trường, chúng ta chọn việc dễ. Việc khó hơn là nghiên cứu, tìm hiểu, đánh giá nhu cầu.

Thứ hai, thị trường sách thu hẹp. Nói đúng là thị trường sách truyền thống đang thu hẹp. Nhà xuất bản bây giờ nếu xác định là có hai không gian để hoạt động thì sẽ thấy thị trường không thu hẹp. Nhìn vào một thị trường truyền thống thì thấy thu hẹp nhưng sách bây giờ có hai thị trường song song tồn tại.

Thị trường truyền thống thì chúng ta vẫn phải làm. Đây chính là điểm mạnh của chúng ta, nhưng đa dạng hơn, thỏa mãn nhiều nhu cầu đặc biệt hơn. Ví dụ, in những sách đã được xác định là có giá trị cao với chất lượng cao với giá khác. Những quyển sách có giá trị, ai cũng muốn, gia đình nào cũng muốn. Nhiều gia đình có một quyển sách chất lượng cao trong thư viện của gia đình để sau này con cháu, các thế hệ tiếp theo được đọc, mà lại đọc từ tay mình.

Không gian cũ nhưng cách làm mới. Không gian mới là không gian số thì phải coi đây là không gian sinh tồn mới, mặc dù doanh thu chưa cao. Hai không gian này không độc lập nhau mà bổ trợ nhau. Hiện nay, đa số chúng ta đang tiếp cận theo hướng đây là hai không gian khác nhau, độc lập với nhau, hai mô hình không gian khác nhau, không có sự liên kết.

Ví dụ không gian mạng có thể để test thị trường, sau đó mới in. Không gian mạng thì giá rẻ, không gian thực là sách in thì giá cao. Gần đây có một hãng phim làm các nền tảng số, viết truyện và đọc truyện miễn phí, truyện nào được nhiều người đọc thì họ sẽ mang ra để làm phim. Đấy chính là cách test thị trường để chọn đề tài làm phim. Môi trường số thì có thể test thị trường rất tốt, rất nhanh.

Thứ ba là sách điện tử tăng chậm. Chúng ta coi sách điện tử là một thị trường độc lập thì sẽ rất khó làm, sẽ thấy thị trường là nhỏ và doanh thu là nhỏ. Mỹ là nước sách điện tử rất phát triển mà thị phần cũng chỉ khoảng 20% trong ngành xuất bản. Lời giải ở đây là phải coi hai thị trường, thị trường truyền thống và thị trường trên không gian mạng, là một và bổ trợ nhau. Có thể doanh thu điện tử thì thấp nhưng lại giúp doanh thu sách in tăng hoặc ngược lại. Nên tư duy “và, hơn” là tư duy “hoặc”. Chữ “và” vốn dĩ là một chữ khó học nhất đối với loài người, nhưng chỉ có chữ “và” mới mở ra các không gian mới.

Thứ tư, nhân lực ngành xuất bản hạn chế. Nhân lực hạn chế là do chúng ta chưa biết cách làm để có doanh thu cao và trả lương cao. Chứ nhân lực thì không thiếu. Với 10 triệu đồng thì chúng ta sẽ không có nhân lực, nhưng với 20 triệu đồng thì chúng ta có đủ nhân lực.

Do vậy, gốc của nhân lực là ở chỗ kinh doanh, là ở chỗ sách đã thị trường nhưng nhà xuất bản vẫn chưa tư duy thị trường. Xuất bản là kinh tế, là kinh doanh. Tư duy nhà xuất bản phải như doanh nghiệp xuất phát từ thị trường, tiếp tục đổi mới công nghệ, quản lý hiệu quả, hướng cả vào phân đoạn đại chúng và phân đoạn giá trị cao.

Về một số nhiệm vụ trọng tâm trong thời gian tới.

Thứ nhất, hoàn thiện thể chế, nhất là thể chế số của ngành xuất bản. Trọng tâm là sửa đổi Luật xuất bản. Trong thể chế thì có vấn đề bản quyền. Trong thể chế thì có vấn đề mô hình hoạt động của các nhà xuất bản, mô hình hợp tác, mô hình liên kết và mô hình để hình thành các nhà xuất bản lớn. Cục Xuất bản trong năm 2024 phải tổ chức nhiều hội thảo, mời các chuyên gia trong và ngoài nước để bàn về các mô hình xuất bản mới.

Thứ hai, xây dựng hạ tầng số cho ngành xuất bản. Trọng tâm là nền tảng xuất bản số, nền tảng AI để phục vụ cho các nhà xuất bản. Và đây là các nền tảng dùng chung, ít nhất là ở mức cơ bản và Cục Xuất bản, In và Phát hành chịu trách nhiệm này.

Thứ ba là đào tạo nhân lực số cho ngành xuất bản. Nhân lực số sẽ là lực lượng sản xuất cơ bản của xuất bản. Trước đây chúng ta chỉ coi công nghệ thông tin là ngành hỗ trợ. Sang thời chuyển đổi số thì nhân lực chuyển đổi số là nguồn nhân lực cơ bản, lực lượng sản xuất cơ bản, không kém gì các biên tập viên. Đào tạo thì có đào tạo ở mức sử dụng và đào tạo chuyên sâu thông qua đào tạo lại các cán bộ xuất bản. Đào tạo về kinh doanh, về quản trị cũng quan trọng không kém gì đào tạo về công nghệ số và nếu nói đúng hơn thì phải là quan trọng hơn. Cục Xuất bản, In và Phát hành phải dẫn dắt việc đào tạo này.

Thứ tư, làm tốt công tác thống kê, số liệu. Không có số liệu thì không thể ra chính sách đúng được và không quản lý được. Cái gì không đo được thì sẽ không quản lý được. Kết nối online từ Cục với các đơn vị trong lĩnh vực xuất bản để làm tốt công tác thống kê, báo cáo. Tổ chức điều tra xã hội để có cái nhìn sâu hơn về lĩnh vực. Người Việt Nam, người châu Á nói chung vốn dĩ làm những việc này không bằng người phương Tây. Người phương Tây đo lường, thống kê, số liệu, nghiên cứu xã hội, làm rất tốt. Chúng ta thì trực quan, mà trực quan trong khá nhiều trường hợp thì không đúng.

Thứ năm, mỗi năm phải có được một vài cuốn sách hàng triệu người đọc, tạo ra một nhận thức chung của toàn xã hội về một giá trị nào đó. Nếu mỗi cuốn sách vẫn vài chục nghìn người đọc, có cho là cuốn sách xuất sắc nhất của nhân loại, cũng không ảnh hưởng nhiều đến chúng ta. Ở các nước khác, năm nào cũng rất nhiều best-seller, best-seller tức là triệu người, mà ở Việt Nam chúng ta chưa có những quyển sách được trăm triệu người đọc, thì đây là lỗi của quản lý Nhà nước, của Bộ Thông tin và Truyền thông, của Cục Xuất bản. Cục Xuất bản cũng phải đóng vai nhạc trưởng để có sự cân đối về sách, sự cân đối về các loại sách, sự cân đối trong hệ tri thức Việt Nam thể hiện qua sách.

Thưa các đồng chí và các bạn, cái cần giữ lại, cái bất biến là sứ mệnh, là mục tiêu chứ không phải phương tiện thực hiện. Sứ mệnh của xuất bản vẫn là sáng tạo tri thức, là lưu trữ, tích lũy và truyền bá tri thức. Nhưng phương cách cần phải có những đổi mới. Sách là một khái niệm mở và phát triển, nếu không thay đổi thì có thể sẽ bị thay thế. Đã đến lúc xuất bản phải đổi mới mạnh mẽ để tồn tại và phát triển, mở ra một trang mới của ngành xuất bản. Đó là xuất bản số, đó là sự kết hợp xuất bản truyền thống và xuất bản số.

Chúc các đồng chí dự Hội nghị triển khai công tác xuất bản và phát hành năm 2024 nhiều sức khỏe, niềm vui và thành công. Hãy nghĩ ngược lại và làm khác đi. Những khó khăn và những thách thức lớn kéo dài thì thường chỉ được giải quyết khi nghĩ khác đi. Trong không ít trường hợp, nghĩ nhỏ sẽ không làm được nhưng nghĩ lớn thì lại làm được. Vì có nghĩ lớn thì mới thay đổi cách làm, thay đổi cách tiếp cận và rất có thể đổi mới đầu tiên của ngành xuất bản là nghĩ lớn hơn.

Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Nguyễn Mạnh Hùng