Đồng bào Xơ Đăng giữ âm vang cồng chiêng

Bản sắc trong từng thanh âm

Từ ngàn đời nay, giữa đại ngàn Tây Nguyên hùng vĩ, tiếng cồng chiêng đã ngân vang hòa quyện với hơi thở của núi rừng, gắn bó mật thiết với đồng bào Xơ Đăng. Không đơn thuần là nhạc cụ, cồng chiêng được xem là biểu tượng thiêng liêng, là sợi dây tâm linh kết nối con người với Yàng - đấng tối cao trong tín ngưỡng dân gian, là nhịp kết nối giữa hiện tại với quá khứ, giữa cá nhân với cộng đồng.

Theo lời các già làng, bộ cồng chiêng của người Xơ Đăng gồm 13 thành phần: 8 chiêng, 3 cồng, 1 trống và 1 chũm chọe. Mỗi âm thanh là một mảnh ghép của bản giao hưởng núi rừng, đòi hỏi nghệ nhân phải có đôi tai tinh tế và trái tim đồng điệu để “thổi hồn” vào từng nhịp gõ. Những bài chiêng như Mừng lúa mới, Bắc máng nước, Mừng nhà rông… là những khúc sử thi sống động, được truyền từ đời này sang đời khác.

Tiếng chiêng không chỉ vang lên trong những ngày vui của bản làng, mà còn đồng hành với người dân trong lao động sản xuất, xua đuổi chim thú, bảo vệ nương rẫy, giúp họ “no cái bụng”, bám đất, bám làng, sống chan hòa với thiên nhiên.

Nghệ nhân ưu tú Y Khar (ngoài cùng bên trái) tâm huyết truyền dạy cồng chiêng và âm nhạc dân tộc Xơ Đăng cho các bạn trẻ

Kể từ khi Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO ghi danh là Kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể nhân loại năm 2005, công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản đã có những chuyển biến tích cực. Cồng chiêng không chỉ hiện diện trong lễ hội truyền thống mà còn đi vào đời sống thường nhật, ngày càng gắn bó mật thiết với cộng đồng, đặc biệt là giới trẻ.

Trong hành trình đó có sự tham gia tích cực của các nghệ nhân, những người tâm huyết gìn giữ, góp phần làm sống lại không gian văn hóa cồng chiêng, đưa di sản vượt khỏi phạm vi bảo tồn tĩnh để trở thành thực thể sống động. Một trong số đó là Nghệ nhân ưu tú Y Khar, xã Đắk Mar, tỉnh Quảng Ngãi.

May mắn được tiếp thu vốn văn hóa truyền thống từ cha và nghệ nhân trong làng, nghệ nhân Y Khar sớm nhận ra rằng bảo tồn di sản không thể chỉ dừng lại ở việc tái hiện bề nổi. Để giữ gìn bản sắc văn hóa một cách trọn vẹn, cần có sự tìm tòi, nghiên cứu kỹ lưỡng nhằm tránh sự pha tạp, làm mai một di sản

Đau đáu gìn giữ văn hóa dân tộc, nghệ nhân Y Khar không ngại lặn lội tìm gặp các nghệ nhân cao tuổi, sưu tầm các bài chiêng đang mai một, cùng các bài hát dân ca, tập điệu múa xoang... Đây là quá trình đòi hỏi sự tỉ mỉ, chính xác trong từng âm điệu, từng lời ca, động tác để bảo tồn nguyên vẹn ngôn ngữ và tinh thần của dân tộc.

Không chỉ phục dựng, nghệ nhân Y Khar còn sáng tác mới các bài hát dựa trên nền tảng truyền thống, với mong muốn giữ được bản sắc dân tộc nhưng thổi vào đó hơi thở hiện đại.

Nỗ lực truyền dạy, gieo tình yêu di sản

Miệt mài với công việc gìn giữ và lan tỏa tình yêu di sản, đến nay, nghệ nhân Y Khar đã mở được 8 lớp dạy cồng chiêng, đồng thời dạy hát dân ca và chế tác nhạc cụ dân tộc từ tre nứa như đàn T’rưng, Klông-pút, Ting ning… với số học viên lên tới 180 người.

Tại thôn Kon Kơ Lốk - nơi có hơn 95% dân số là người Xơ Đăng, dưới sự truyền dạy của nghệ nhân Y Khar, Câu lạc bộ thôn Kon Kơ Lốk ngày càng thu hút đông đảo thành viên, từ người trung niên đến các em nhỏ. Từ 25 người ban đầu, đến nay thành viên Câu lạc bộ đã tăng lên 60 người thường xuyên tham gia luyện tập, biểu diễn.

Đoàn cồng chiêng và xoang, Câu lạc bộ thôn Kon Kơ Lốk biểu diễn giới thiệu di sản tại Hà Nội

Trước thực tế giới trẻ không còn mặn mà với văn hóa truyền thống, và không có thời gian nhiều cho việc luyện tập, nghệ nhân Y Khar đã linh hoạt tổ chức truyền dạy vào buổi tối. Nhờ đó, nhiều bạn trẻ đã hiểu và yêu hơn văn hóa độc đáo của dân tộc mình, thuần thục từng bài chiêng, điệu múa, lời hát. Các thành viên Câu lạc bộ thường xuyên tham gia biểu diễn tại các chương trình giao lưu, ngày hội, liên hoan… góp phần quảng bá giá trị di sản.

Y Pen - thành viên Câu lạc bộ thôn Kon Kơ Lốk - tâm sự: “Tham gia sinh hoạt trong câu lạc bộ, em hiểu hơn về giá trị văn hóa của dân tộc mình. Mỗi nhịp chiêng, điệu múa không chỉ giúp em và các bạn kết nối với cội nguồn, mà còn khơi dậy niềm tự hào và ý thức trách nhiệm với việc gìn giữ bản sắc truyền thống”.

Dù đã đạt được nhiều kết quả tích cực, nhưng công việc trao truyền văn hóa dân tộc cũng gặp khó khăn về kinh phí, nhân lực, phải tìm được người thực sự tâm huyết… Tuy nhiên, nghệ nhân Y Khar cho biết, bà chưa bao giờ chùn bước trên hành trình bảo tồn di sản phi vật thể của dân tộc.

Nghệ nhân Y Khar mong muốn được hỗ trợ để mở thêm các lớp truyền dạy cồng chiêng, hát dân ca và chế tác nhạc cụ, để lưu giữ, truyền lại văn hóa dân tộc cho các thế hệ mai sau. Bên cạnh đó, trong đời sống hiện đại, âm vang cồng chiêng, hòa cùng tiếng đàn T’rưng, Ting ning, những lời hát, điệu xoang... là nét độc đáo, góp phần nâng cao sức hút của bản làng người Xơ Đăng giữa đại ngàn.

Bài và ảnh: Thảo Nguyên